اعلامیه جهانی حقوق بشر یك پیمان بین‌المللی است كه در مجمع عمومی سازمان ملل متحد به تصویب رسیده و شامل 30 ماده‌ است كه به تشریح دیدگاه سازمان ملل متحد در مورد حقوق بشر می‌پردازد. مفاد این اعلامیه حقوق بنیادی مدنی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، و اجتماعی‌ای را كه تمامی ابنای بشر در هر كشوری باید از آن برخوردار باشند، مشخص كرده‌است.

مفاد این اعلامیه از نظر بسیاری از پژوهشگران الزام‌آور بوده و از اعتبار حقوق بین‌الملل برخوردارست، زیرا به صورت گسترده‌ای پذیرفته شده و برای سنجش رفتار كشورها به كار می‌رود.

كشورهای تازه استقلال یافته زیادی به مفاد اعلامیه جهانی حقوق بشر استناد كرده و آن را در قوانین بنیادی یا قانون اساسی خود گنجانده‌اند.

تاریخچه‌

مجمع عمومی سازمان ملل متحد، سه سال پس از تأسیس سازمان ملل متحد، اعلامیه جهانی حقوق بشر را تصویب كرد و اعلامیه جهانی حقوق بشر، كه هدف آن برقراری تضمین حقوق و آزادی‌های برابر برای همه مردم بود در 10 دسامبر 1948 به تصویب رسید، روزی كه اینك در سراسر جهان به عنوان روز بین‌المللی حقوق بشر گرامی داشته می‌شود.

متن اعلامیه جهانی حقوق بشر

ماده 1 تمامی انسان‌ها با منزلت و حقوقی یكسان به دنیا می‌آیند. همگی از موهبت عقل و وجدان برخوردارند و همگان باید نسبت به ی‌كدیگر چونان برادر رفتار كنند.

ماده 2 هركس بدون هیچ‌گونه تمایزی ازحیث نژاد، رنگ، جنسیت، زبان، مذهب، باور سیاسی یا هر باور دیگری، خاستگاه ملی یا اجتماعی، دارایی و ولادت یا هر موقعیت دیگری از حقوق و آزادی هایی كه در این اعلامیه برشمرده شده است برخوردار است. بعلاوه هیچگونه تمایزی نباید بر پایه؟ موقعیت سیاسی، قضایی یا بین المللی كشور یا سرزمینی كه شخص بدان تعلق دارد قایل شد، خواه مستقل باشد، خواه تحت قیمومت كشوری دیگر باشد، خواه غیرخود مختار باشد و یا از حیث تمامیت ملی تحت هرگونه محدودیتی باشد.

ماده 3 هركس حق حیات، آزادی و برخورداری از امنیت شخصی را دارد.

ماده 4 هیچ‌كس را نباید در بیگاری بردگی نگاه داشت؛ برده داری و تجارت برده باید در تمامی اشكال آن ممنوع گردد.

ماده 5 هیچكس را نباید مورد ظلم و شكنجه و رفتار یا كیفری غیر انسانی و یا تحقیرآمیز قرار داد.

ماده 6 هركس حق دارد كه درهركجا به‌عنوان شخص در پیشگاه قانون به رسمیت شناخته شود.

ماده 7 همگان در پیشگاه قانون یكسان‌اند و حق دارند بدون هیچ‌گونه تبعیضی از پشتیبانی قانون برخوردارشوند. همه حق دارند تا در برابر هرگونه تبعیضی كه ناقض این اعلامیه باشد ونیز در برابر هرگونه تحریكی كه به هدف چنین تبعیضی صورت گیرد از پشتیبانی یكسان قانون برخوردار شوند.

ماده 8 هركس حق دادخواهی از محاكم صالحه ملی را در برابر اعمالی دارد كه ناقض حقوق بنیادینی است كه قانون اساسی یا هرقانون دیگری به او اعطا نموده است.

ماده 9 هیچ‌كس را نباید خودسرانه دستگیر، توقیف یا تبعید كرد.

ماده 10 هركس حق دارد با مساوات كامل ازامكان دادرسی منصفانه و علنی توسط یك محكمه مستقل و بی‌طرف برای تعیین حقوق و تكالیف خویش و یا اتهامات جزایی وارده بر خود برخوردار شود.

ماده 11 بند 1) هركس كه به ارتكاب جرمی متهم می‌شود این حق را دارد كه بی‌گناه فرض شود تا زمانی كه جرم او بر اساس قانون در یك دادگاه علنی كه درآن تمامی ضمانت‌های لازم برای دفاع او وجود داشته باشد ثابت شود. بند2) هیچ‌كس را نباید به دلیل انجام یا خودداری از انجام عملی كه در هنگام ارتكاب، طبق قوانین ملی ویا بین المللی جرم محسوب نمی‌شده است مجرم شناخت و نیز كیفری شدیدتر از آن‌كه درزمان ارتكاب جرم قابل اجرا بوده نباید اعمال شود.

ماده 12 هیچ‌كس نباید در معرض مداخله? خودسرانه در زندگی شخصی، خانواده، خانه یا مكاتبات خود قرار گیرد و یا این‌كه شرف و آبروی او مورد تعرض قرار گیرد. هركس حق دارد كه از حمایت قانون در برابر چنین مداخله‌ها و تعرض‌هایی برخوردار گردد.

ماده 13 بند1) هركس حق دارد در محدوده? مرزهای هر كشور آزادانه رفت و آمد و اقامت كند. بند2) هركس حق دارد كشوری - ازجمله كشور خود- را ترك گفته و یا به كشور خود بازگردد.

ماده 14 بند 1) هركس كه تحت پی‌گرد باشد حق دارد كه از كشورهای دیگر طلب پناهنده‌گی نماید و یا اینكه از پناهند‌گی برخوردارشود. بند2) این حق در صورتی كه پی‌گرد، حقیقتاً ناشی از جرم‌های غیر سیاسی یا اعمال مغایر با اهداف و اصول سازمان ملل متحد باشد قابل استناد نیست.

ماده 15 1) هركس حق بهره‌مندی از تابعیت ( ملیت) را دارد. بند2) هیچ‌كس را نمی‌توان خودسرانه از تابعیت (ملیت) خود محروم نمود و یا این‌كه حق تغییر تابعیت ( ملیت) را از وی سلب نمود.

ماده 16 بند 1) هرمرد وزن بالغی بدون هیچ‌گونه محدودیتی از حیث نژاد، ملیت و مذهب حق ازدواج وتشكیل خانواده را دارد. مرد وزن در ازدواج، در طول دوره ازدواج و فسخ آن از حقوقی یكسان برخوردارند. بند 2) ازدواج باید با آزادی و رضایت كامل مرد و زن انجام گیرد. 3) خانواده، واحد گروهی طبیعی و بنیادین جامعه است و حق برخورداری از حمایت جامعه و حكومت را دارد.

ماده 17 بند1) هركس به تنهایی یا همراه با دیگران حق مالكیت را دارد. بند 2) هیچ‌كس را نباید خودسرانه از حق مالكیتش محروم كرد.

ماده 18 هركس حق دارد ازآزادی اندیشه، وجدان و مذهب بهره‌مند گردد، این حق شامل آزادی تغییر مذهب یا باور و نیز آزادی اظهار مذهب یا باور به شكل آموزش، عمل به شعائر، نیایش و بجای آوردن آیین‌ها چه به تنهایی و چه به‌صورت جمعی نیز می‌گردد.

ماده 19 هركس حق آزادی عقیده و بیان دارد؛ این حق دربرگیرنده? آزادی ِ داشتن عقیده بدون مداخله، و آزادی درجست و جو، دریافت و انتقال اطلاعات و عقاید از طریق هر نوع رسانه‌ای بدون در نظر گرفتن مرزها می‌شود.

ماده 20 بند1) هركس حق آزادی تجمع و ایجاد تشكل مسالمت‌آمیز را دارد. بند 2) هیچ‌كس را نباید مجبور به عضویت در یك تشكل كرد.

ماده 21 بند1) هركس حق دارد درحكومت كشور خود، خواه به‌طور مستقیم و خواه به واسطه نمایند‌گانی كه آزادانه انتخاب شوند مشاركت كند.بند 2) هركس حق دست‌رسی ِ یكسان به خدمات عمومی در كشورش را دارد.

بند3) اراده مردم باید اساس قدرت حكومت باشد؛ این اراده باید از طریق انتخابات ادواری و سالمی ابراز شود كه با حق رای همگانی و یكسان و با استفاده از رای مخفی یا روش‌های رای‌گیری آزاد برگزار شود.

ماده 22 هركس به‌عنوان عضوی از جامعه حق برخورداری از امنیت اجتماعی را دارد و مجاز است تا از طریق تلاش‌های ملی وهمكاری‌های بین‌المللی مطابق با تشكیلات و منابع هر كشور حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را كه لازمه منزلت و رشد آزادانه شخصیت اوست را عملی كند.

ماده 23 بند1) هركس حق كاركردن، انتخاب آزادانه شغل، برخورداری از شرایط منصفانه و رضایت‌بخش برای كار و برخورداری از حمایت دولت در برابر بیكاری را دارد. بند2) هركس بدون هیچ‌گونه تبعیض حق بهره‌مندی از دست‌مزدی یكسان در برابر كار یكسان را دارد. بند3) هركس كه كار می‌‌كند حق دارد تا از دست‌مزدی منصفانه و رضایت‌بخش برخوردار گردد آن‌گونه كه تامین كننده زندگی خود و خانواده وی به طریقی شایسته منزلت اجتماعی باشد و درصورت لزوم با دیگر شیوه‌های حمایت اجتماعی تكمیل شود.بند4) هركس حق دارد اتحادیه‌ای برای حمایت از منافع خود تشكیل دهد و یا در چنین اتحادیه‌هایی عضو شود.

ماده 24 هركس حق استراحت كردن و فراغت و نیز تحدید ساعات كار در حد معقول و برخورداری ازتعطیلات ادواری با دریافت دست‌مزد را دارد.

ماده 25 بند1) هركس حق دارد از سطح معیشتی كافی برای سلامتی و رفاه خود و خانواده‌اش از قبیل خوراك، پوشاك، مسكن و مراقبت‌های پزشكی و خدمات اجتماعی ضروری بهره مند گردد و حق دارد به هنگام بیكاری، بیماری، از كارافتاده‌گی، بیوه‌گی و سالخورد‌گی یا فقدان وسیله امرار معاش و گذران زنده‌گی كه خارج از اختیار وی است تامین گردد. بند2) مادران و كودكان حق دارند از مراقبت‌ها و كمك‌های ویژه برخوردار شوند. همه كودكان خواه ثمره ازدواج باشند و خواه ثمره روابط خارج از ازدواج باشند باید از حمایت‌های اجتماعی یكسان بهره‌مند شوند.

ماده 26بند1) هركس حق تحصیل دارد. تحصیل لااقل در مراحل ابتدایی و پایه باید رایگان باشد. تحصیلات ابتدایی باید اجباری باشد. آموزش‌های فنی و حرفه‌ای باید دردسترس عموم قرار گیرد و آموزش عالی باید برای همه و براساس شایست‌گی دردسترس باشد. بند2) آموزش باید در جهت رشد كامل شخصیت انسانی و تقویت احترام به حقوق بشر و آزادی‌های اساسی باشد. باید تفاهم، مدارا و مودت میان تمامی ملل، گروه‌های نژادی و مذهبی را ارتقاء داده و فعالیت‌های سازمان ملل متحد در جهت پاس‌داری از صلح را تسریع بخشد.بند3) والدین در گزینش نوع آموزش فرزندان‌شان حق تقدم دارند.

ماده 27 بند 1) هركس حق دارد در حیات فرهنگی جامعه مشاركت كند و از هنر و پیشرفت‌های علمی و فواید آن بهره‌مند شود. بند2) هركس حق دارد از منافع معنوی و مادی هر محصول علمی، ادبی یا هنری كه خود پدید آورنده? آن است استفاده كند.

ماده 28 هركس حق برخورداری از نظمی اجتماعی یا بین‌المللی را دارد كه در آن حقوق و آزادی‌های مورد اشاره در این اعلامیه به‌طور كامل قابل اجرا باشد.

ماده 29 بند1) هركس در قبال جامعه‌ای كه در آن رشد آزادانه و كامل شخصیت وی ممكن باشد وظیفه‌ای دارد. بند2) برای اجرای این حقوق، هركس فقط باید در برابر محدودیت‌هایی قرار گیرد كه توسط قانون صرفاً به هدف تامین شناسایی و احترام به حقوق و آزادی‌های دیگران و برآوردن مقتضیات منصفانه اخلاق، نظم عمومی و رفاه همگانی دریك جامعه دمكراتیك تعیین می‌شود. بند3) این حقوق و آزادی‌ها در هیچ موردی نباید خلاف اهداف و اصول سازمان ملل متحد باشد.

ماده 30 هیچ‌یك از مفاد این اعلامیه نباید به گونه‌ای تفسیر شود كه برای دولت، گروه یا شخصی حقی قائل شود كه به‌موجب آن بتواند به اقدامی در جهت پایمال كردن هریك از حقوق و آزادی‌های مورد اشاره در این اعلامیه دست یازد.