(سعدي شيرازي)

اکنون پس از زمستاني سرد و خاموشي بلبلان و پژمردگي باغ و بوستان، روزهاي اعتدال بهاري از راه مي رسد و دستِ صانع روزگار و برآورندة گل در لاله زار، طبيعت را به سرسبزي بهار نويد مي دهد. بهاري که با ورود خود هم گرمابخش روزها و شبهاست و هم آرايندة طبيعت خداداد.

آغار اين نوشتار با سروده اي از استاد سخن سعدي شيراز همراه است که خبر از گذشت زمستان و آمدن فصل نارنج و بنفشه مي دهد. خبر از حرکت و خروش و نشاط و شادابي. با آنکه همة روزها و فصلها روزهاي عمر ماست و همة زمان مخلوق پروردگار، آمدن بهار انسان را نيرويي ديگر و روح و رواني تازه مي بخشد. گويي آدميان نيز چون گلها و درختان و سبزه ها و کوه و صحرا، نشاطي ديگر و جاني تازه مي يابند و همنوا با طبيعت سرسبز، فصلي تازه را در زندگي از سر مي گيرند.

از سعدي و سخن او گفتيم؛ چه بهتر که رشتة سخن را به قلم شيواي او بسپاريم که چه دل انگيز و سِحرآميز، ديباچة گلستان خويش را -که خود با نگاه به بهار طبيعت به رشتة تحرير درآورده- به سپاس از پروردگار آراسته و با زباني بي همتا به سرافرازي در عرصة سخن برخاسته و ديدة دل را به تماشاي جمال کلام خود کشانده و شيريني گفتار خويش را اينگونه به خوانندگان چشانده:

«منّت خداي را عزّ و جلّ که طاعتش موجب قربت است و به شکر اندرش مزيد نعمت؛ هر نفسي که فرومي رود مُمِدّ حيات است و چون برمي آيد مفرِّح ذات؛ پس در هر نفسي دو نعمت موجود است و بر هر نعمت شکري واجب. از دست و زبان که برآيد کز عهدة شکرش به در آيد؟

اِعملوا آلَ داودَ شکراً وَ قليلٌ مِن عباديَ الشَّکور.

آنگاه با زباني اديبانه و دوسويه که هم بارش باران و پيامد آن يعني گسترش سبزه ها در طبيعت و بهره مندي بني آدم از اين سفرة پرنعمت را به يادمي آورد و هم از سويي رحمت بي پايان پروردگار را نسبت به بندگان بي مقدار و خطاکار در پيش چشم مي گذارد چنين مي نگارد:

«باران رحمت بي حسابش همه را رسيده و خوان نعمت بي دريغش همه جا کشيده؛ پردة ناموس بندگان به گناه فاحش ندَرد و وظيفة روزي، به خطاي منکر نبُرد؛

سعدي از آن سخن پردازاني است که استادانه اما بي هيچ دشواري و پيچيدگي، کلامش را مانند صفحه اي از طبيعت و منظره و تصويري دلنشين در برابر خواننده مي گذارد. منظره اي که خواننده آرام و شادمان پا به پاي شاعر حرکت مي کند و صحنه هاي نقاشي شدة در کلامش را به تماشا مي ايستد و با جاني سيراب از اين مناظر مي گذرد.

در قسمتي ديگراز ديباچة گلستان مي بينيم که استاد سخن چگونه بادِ صبا را به فرش گستر و سبزي طبيعت را به فرش، ابر بهاري را به دايه و گياهان تازه روييده را به نوزادان و ... تشبيه کرده و سخني آفريده که پس از او از هيچ شاعر و سخنوري برنيامده است: «فرّاشِ بادِ صبا را گفته تا فرش زُمرّدين بگسترد و داية ابر بهاري را فرموده تا بناتِ نبات را در مهد زمين بپرورد؛ درختان را به خلعت نوروزي قباي سبز ورق در بر کرده و اطفالِ شاخ را به قدوم موسم ربيع کلاه شکوفه بر سر نهاده؛ عصارة نالي به قدرت او شهد فايق شده و تخم خرمايي به تربيتش نخل باسق گشته».

سعدي را شاعر شيرين سخني و شادابي مي دانيم و او را سخنوري آشنا به روان انسان و واقعيت وجود بشر مي شناسيم. او در هرجاي و به مناسبت و اقتضاي کلام، هربار به گونه اي شهد کلام خود را به کام خواهندگان و خوانندگان سخنش ريخته و ذهن مخاطب را به شيريني و گيرايي کلامش آميخته. شيراز شهر گل و بلبل است و سعدي فرزند آن شهر. طبيعت بهاري و سرسبزي فروردين و اردي بهشتِ شيراز هميشه روح نواز بوده است. اکنون شاعر در توصيف يک صبح دل انگيز بهاري و آنگاه که هوا هنوز اصطلاحاً گرگ و ميش است ما را به صبح خيزي و گشت و گذار در صحرا فرامي خواند تا با ديدن صحنه هاي چشم نواز و زيباييهاي جان بخش دل را به تأمل و تفکر در قدرت پروردگار واداريم و با شنيدن نواي بلبلان، هوشيار شويم و سپاسگزار آفريدگار باشيم؛ کسي که با تماشاي اين زيباييها و نواي پرندگان به قدرت خالق اقرار نکند دل ندارد؛ گويي موجودي سنگدل است:

او درس خواندة مکتب توحيد و آرايندة سخن خود به آيه هاي نور است. کسي را که در اين دنيا چشم بينايي براي ديدن و درک توحيد و قدرت آفريدگار ندارد، در آن سراي نيز بي چشم و محروم از نظر به خداوند مي شمارد؛ پس با برشمردن بخشي از آفريده ها و زيباييهاي خداداده در فصل بهار، هشدار مي دهد که نبايد غافل بود:

سپس شاعر مانند نگارگري چيره دست، منظرة دل انگيزي از درختان و ميوه ها و چگونگي شکل و ترکيبشان را در قالب کلمات نقاشي مي کند؛ به گونه اي که خواننده، خود را در باغي پر درخت و خرّم، تصوّر مي کند و از طبيعت ناب و فرح بخش آن تازگي و سرزندگي مي گيرد:

هدف سرايندة اين بيتهاي دلنشين فقط اين نيست که آمدن بهار را فرياد کند يا قدرت سحرآميز شاعري خويش را در پيش چشم بنمايد بلکه سرمست از اين هواي روح نواز، ذهن و زبان را به سوي خداوند مهربان مي کشاند تا حکمت و قدرت بي همتاي او را در اين سرمستي ناشي از طبيعت يادآوري کند و ما را از افتادن به دام غفلت برهاند:

پس از اين همه يادآوري نعمتها و گشودن زبان به ثنا و ستايش پروردگار، خاضعانه از خداوند آمرزش و گذشت را طلب مي کند و آرزوي سعادت دارد:

نگاه به نوروز و بهار و دگرگوني طبيعت در ديد هر شاعر حاوي نکته اي عبرت آموز و راهگشاست. حکيم عمر خيام نيشابوري، نويسنده و شاعر قرن پنجم هجري است. يکي از آثار مهم وي رباعيات است که شهرت عالمگير دارد . اين شاعر نام آشنا و دم غنيمت شمار ادب فارسي نيز نوروز و بهار را فرصتي براي توجه به اين نکته مي داند که نبايد در گذشته و ديروز ماند بلکه بايد اين زمان و اين روز را در عمر خويش قدر دانست. حکيم خيام کلامش مملو از استدلال و آگاهي دادن است و هر خواننده اي را وادار به تفکر مي کند . در اينجا به دو رباعي او که بيشتر در باره نوروز، گل، طربناکي بلبل و ناپايداري گل و سبزه است، نگاهي مي کنيم و دريافت و نگاه او را از ديد مي گذرانيم.

مولانا جلال الدين محمد بلخي شاعر شوريدة شورانگيز عرفان اسلامي و ادب فارسي است. غزليات او صحراي نشاط دل و بوستان سرسبز خرّمي و سرخوشي بنده اي است که در اشتياق وصال به دوست بي همتا يعني آفريدگار عالم، هر صحنه و منظره و آفريده اي را نشاني از او مي بيند و انديشيدن در آن را تفکري در طريق رسيدن به او. مولوي همه چيز را زنده و در گفت و گو مي بيند. گفت و گو از يار؛ ياري که همه جا پر است از آفريده هايش. همه چيز از اوست؛ پس خوشايند دل و بهار جان است همچنان که طراوت بهار و سبزه و کوهسار خوشايند طبيعت و دوست داران آن است:

شاعر رازهاي دل، شمس الدين محمد حافظ شيرازي نيز ما را به پيشباز نوروز مي برد اما او هم از ما مي خواهد که نه فقط با چشم سر بلکه با چشم دل به استقبال بهار برويم؛ زيرا بهار نسيمي است که از کوي يار برخاسته و کسي مي تواند از اين نسيم بهره ببرد که چراغ دل را برافروزد و از جان آن را درک کند. برافروختن چراغ دل، توجه قلبي به عظمت آفرينش و راز دگرگوني هاي زمانه و طبيعت به دست خالق آن و تامل در هدف پروردگار از اين آفرينش است. بهره بردن از اين نشاط بهاري و طبيعت زنده هم به اين است که دل به ناپايداري هاي آن نسپاريم و فرصت کوتاه زندگي را قدر بدانيم و دور از غم بگذرانيم، به گشت و گذار صحرا برويم؛ با بلبلان و ديگر پرندگان خوش آواز همنوا شويم و دل را با طراوت اين بهار خدادادي مصفا کنيم :

آنگاه اين باد صبا چون مردماني که آيين و سنت هديه دادن را در نوروز اجرا مي کنند و به فرزندان و خويشان و دوستان عيدي مي دهند دست بخشش باز کرده و به گلها و شکوفه ها عيدي داده است:

سلمان هراتي از شاعران جواني بود که متاسفانه دست اجل مجال نداد که شاهد شکوفايي و اوجگيري او در ادب امروز باشيم. او در بيست و هفت سالگي به سوي سراي باقي پرکشيد و حسرت دوستداران سخنش را بر دل نشاند. اين شاعر جوان با نگاهي به زمستانِ سپري شده و توجه به بهار فرارسيده، ضمن يادآوري خاطرات تلخ و گذشتة ناخوش، آمدن بهار را نويدي براي اميد و زندگي دوباره مي داند و همراه با همدردي چشم به روزهاي پرحرارت و درخشندگي خورشيد اميد و سرزندگي دوخته است. حال و هواي تنفسي اين شعر که مربوط به سه دهه پيش است گذشتة باصفايي را نشان مي دهد که دريغا چنان نماند و گرد و غبار دنيازدگي صفحة پاکش را تيره کرد. با سخن شاعر همراه مي شويم و دل را به درياي آرامش کلام او مي سپاريم: