(محمدكاظم تقوی )

فقه الثقلین عنوان سلسله كتابهای فقه استدلالی فقیه محقق حضرت آیت الله شیخ یوسف صانعی (حفظه الله) است كه در سال های گدشته شرح كتاب الطلاق و كتاب القصاص تحریرالوسیله آن چاپ شده بود، و اینك در سال 1392 شرح كتاب الارث با محوریت تحریر الوسیله حضرت امام در دو جلد و مباحث مربوط به مكاسب المحرمه، با محوریت كتاب مكاسب محرمه شیخ انصاری و مكاسب محرمه امام خمینی در یك جلد، منتشر شده است.

حضرت آیت الله صانعی سال های طولانی است كه در حوزه علمیه قم درس های خارج فقه خود را بر محور اثر ارزشمند فقهی امام خمینی؛ یعنی كتاب -تحریرالوسیله- بیان می كند. این درس ها كه در جمع صدها تن از طلاب و فضلای حوزه مطرح می شود، پس از تدریس، به نگارش در می آید و تا كنون چندین جلد با عنوان -فقه الثقلین- انتشار یافته است. سه جلد فوق الاشاره جدیدترین مجلدات این مجموعه می باشد.

مؤلف در این كتابِ فقهی ـ استدلالی، موضوعات و فروعات مسائل ارث از جمله: ارث الزوجه، ارث كافر از مسلم و... را مفصّل مورد بحث و مداقه قرار داده است.

شارح تحریرالوسیله در مقدمه ای كه پیش از شرح مسائل كتاب الارث نوشته، متذكر شده است:
با نگاه تاریخی روشن می شود كه قانون ارث از نوآوری های شریعت اسلامی نمی باشد و حتی از نوآوری های انبیاء و ادیان الهی پیش از پیامبر اسلام (ص) هم نمی باشد بلكه قانون ارث قانونی امضائی - ونه تأسیسی- می باشد، امضاء سنّت رایج در جوامع انسانی كه از قدیم الایام در میان آنها رواج داشته است.

ایشان با الهام از تفسیر المیزان در تبیین آیات ارث، یادآور می شود كه متأسفانه سنّت رایج در میان ملل و اقوام بر این استوار بود كه به زنان و كودكان و یتیمان ارث ندهند- مگر در بعضی از موارد به عنوان ولایت و قیمومیت- اما اسلام قانون ارث خود را براساس ارث بردن زنان و كودكان و خردسالان قرار داده است.

آیت الله صانعی در آغاز مباحث متذكر می شود كه بدین خاطر كه اصل لفظی در ارث، قرآن است، سزاوار است پیش از بحث و بررسی احادیث باب ارث، آیات قرآنی ارث بررسی شود، بلكه بحث از آیات ارث لازم و ضروری است، چرا كه محكم ترین دلیل ارث، آیات قرآنی است و در مواردی كه میان احادیث ارث اختلاف و تعارض باشد، مرجع داوری، آیات مربوط به ارث می باشد. به همین خاطر استاد در پنجاه صفحه از جلد اول به بحث و بررسی آیات ارث پرداخته است كه حاكی از محوریت آیات ارث در نگاه ایشان است.

فقیه متتبع آیت الله صانعی در این بحث كوشیده است با تكیه بر مصادر اصلی تشریع، یعنی كتاب و سنّت- از احتیاط هایی كه دلیل معتبر و واقعی ندارند پرهیز كند و اسباب عسر و هرج را از چهره فقه دور كند و تأكید دارد این هدف محقق نمی شود مگر اینكه قرآن و سنّت قطعیه ملاك بررسی محتوائی احادیث و استباط احكام قرار گیرند.

تكیه ایشان بر قرآن در تحقیقات و استنباطات به گونه ای است كه در بحث ترجیح روایات، ملاك موافقت یكی از روایات متعارض با قرآن را مقدم بر ملاك مخالفت یكی از متعارضین با عامه می داند و در حقیقت این دو ملاك را در طول یكدیگر می بیند نه در عرض یكدیگر و مساوی با هم.

صاحب فقه الثقلین در بحث مانعیت كفر از ارث بردن كافر از مسلمان، می گوید: كسانی كه در مانعیت كفر از ارث بردن عمومیت قائلند، مرادشان از كافر، غیر مسلمان، اعم از قاصر و مقصّر است، اما ظاهر از ادله آن است كه مراد از كافر مقصّر می باشد لذا آن كفری كه ناشی از تقصیر باشد مانع از ارث بردن می باشد. ایشان برای موجه ساختن این دیدگاه خود به آیات قرآن، احادیث و لغت استدلال كرده است.

آیت الله صانعی در جایی كه تنها زوجه و امام(ع) وارث زوج هستند، پس از مطرح ساختن سه دیدگاه:

1-عدم رد بیش از سهم زوجه به او
2-رد بیش از سهم زوجه به او
3-تفصیل میان زمان حضور امام معصوم(ع) و زمان غیبت امام زمان(ع)؛

فتوای دوم را -اقوی- می داند كه ظاهر كلام شیخ مفید در مقنعه است و پس از آن قول سوم را می پسندد كه در زمان امام معصوم(ع) قائل به عدم رد می باشند ولی در زمان غیبت قائل به رد می باشند. این قول مختار شیخ صدوق در من لایحضره الفقیه و علامه حلی در تحریرالاحكام الشرعیه و ارشاد الاذهان و شهیداول در لمعه می باشد.
فقه الثقلین در مسئله - حبوه - یعنی آنچه به پسر بزرگتر از تركه پدرش می رسد؛ از لباس تن او، انگشتر او، قرآن او و... كه از منفرّدات امامیه در باب میراث می باشد؛ بر این نظر است كه گرچه ظاهر روایات متعددی لزوم تعلق مجانی حبوه به پسر بزرگتر می باشد، ولی چنین مفادی با ظاهر آیات قرآن در باب ارث و سهام ورّاث، مخالفت دارد و به همین خاطر قیمت آن در سهم ولد اكبر محاسبه می شود. یعنی این اشیاء به ولد اكبر تعلق دارد لزوماً، ولی قیمت آنها در سهم او محاسبه می شود. با این برداشت جمع مقبولی میان روایات و ظاهر آیات انجام می شود. و این همان فتوای سیدمرتضی علم الهدی در كتاب انتصار او می باشد.

حضرت آیت الله صانعی در بحث ارث بردن زوجه از زوج شش نظریه را ذكر كرده و خود نظریه ششم را اختیار كرده كه ارث بردن زوجه از جمیع ماترك زوج بدون هرگونه استثناء است. ایشان برای اثبات دیدگاه خود به آیات قرآن و احادیث استدلال كرده است.

شرح بر كتاب الارث تحریرالوسیله حضرت امام خمینی(سلام الله علیه) با تحقیق مؤسسه فرهنگی فقه الثقلین در دو مجلّد و به قطع وزیری توسط مؤسسه تنظیم و نشرآثار امام خمینی(سلام الله علیه) به زیور چاپ آراسته گردید.

این كتاب تقریرات درس مكاسب محرمه حضرت آیت الله صانعی(مدظله)، همراه با تحقیق و تصحیح مؤسسه فرهنگی فقه الثقلین در قطع وزیری با518 صفحه توسط انتشارات مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (سلام الله علیه) منتشر شده است.

در این كتاب، سه نوع از انواع اكتسابات محرمه، شامل: الأول: الإكتساب بالأعیان النجسه؛ الثانی: ممّا یحرم لتحریم ما یقصد به؛ الثالث: ما یمكن أن یقصد منه الحرام؛ بحث شده است.
آیت الله صانعی درباره چرائی اهتمام بیشتر به آراء شیخ انصاری و امام خمینی(رضوان الله علیها) در كتاب مكاسب محرمه می نویسد:

«مكاسب محرمه شیخ انصاری در میان كتاب های فقهی شأن و جایگاه بزرگی دارد و استدلال هایش متین تر است و شمول مباحث آن بیشتر است و به همین خاطر محور درس های خارج در حوزه های علمیه قرار گرفته است و كتاب مكاسب محرمه امام خمینی نیز از دقیق ترین كتاب های فقهی از نظر دیدگاهها و نطریه ها می باشد و استدلال های دقیق تری دارد و بیش از دیگران به تنبع مسائل پرداخته و از امثال خود تحقیقی تر است و به لحاظ روش بهترین روش را دارد».
امید است با ادامه تدریس و تألیف استاد بزرگوار دیگر مجلدات این اثر در دسترس فقه پژوهان قرار گیرد.

* منبع : روزنامه جمهوری اسلامی