عنوان فرعی: (اللهم صل علی محمد وآل محمد)

در دعاهای(صحیفه سجادیه)، ذکر مبارک صلوات (درود و سلام بر محمد و آل محمد)، بسیار تکرار شده است، تا جایی که در همین دعای بیستم(دعای مکارم الاخلاق )، 20 بار این ذکر مبارک، گاه به صورت: (اللهم صل علی محمد وآل محمد) و گاه به جای آل محمد، آله، و گاه در آغاز هر فراز، پیش از عرض هر حاجت، گاه در پایان آن، این ذکر مبارک تکرار شده است. اصل صلوات و مشروعیت آن، مبتنی بر آیه ای از قرآن کریم است که خداوند درمقام توصیف و ستایش حضرت محمد(ص) فرمود: (إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا)، خداوند وفرشتگانش بر پیامبر درود می فرستند، ای مومنان ‍! بر او درود فرستید و به شایستگی بدو سلام کنید ).

چون ثنای او نگوید آدمی، جنّ و ملک

که خداوند تعالی خود ثنایش گفته است

در کتاب های حدیث و تفسیر، از عالمان سنی و شیعه در این باره احادیث بسیار رسیده است . در این جا به دو نمونه از این احادیث اشاره می شود:

1 - به روایت ابن عباس، بنی اسرائیل به حضرت موسی(ع) گفتند: آیا پروردگار تو درود می فرستد؟پس، پروردگارش او را ندا در داد: ای موسی! اگر بنی اسرائیل از تو درباره درود من پرسیدند، بگو: آری! «من و فرشتگانم، بر پیامبران و فرستادگانم درود می فرستیم»، سپس خداوند درباره پیامبرش آیه: (اِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ...) را نازل فرمود .

2 - علی بن ابو حمزه، از پدرش، روایت کرده که: از امام صادق(ع) از این سخن خداوند عزًّوجلّ (انَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ...) پرسیدم، فرمود: (اَلصّلاةُ مِنَ اللهِ عَزوَجَلّ رَحمَةٌ وَ مِنَ المَلائِکَۀِ تَزکیةٌ وَ مِنَ النّاسِ دُعاءٌ)؛ صلوات خداوند، همان رحمت و صلوات فرشتگان به پاکی یاد کردن و صلوات مردم دعاست... .

مسلمانان، با استناد به همین آیه و روایات رسیده از اهل بیت پیامبر(ع) و اصحاب آن بزرگوار، از همان زمان نزول آیه، درود و سلام بر پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) او را، عبادت تلقی کرده اند. در نماز نیز، در تشهد(دعای زانو)، ذکر صلوات لازم است. در مذاهب سنّی نیز، درپاره ای واجب، و در پاره ای از مذاهب، ذکر صلوات در نماز مستحب است. فقیه محقق سنّی، شیخ عبد الرحمان الجزایری، در کتاب معروف الفقه علی المذاهب الاربعه می گوید: ومنها الصلاة علی النبی فی التشهد الاخیر-، از جمله سنن نماز، صلوات فرستادن است بر پیامبر(ص)، در تشهد اخیر . و به استناد همین آیه و احادیث است که شاعران و سخن سرایان مسلمان از دیرباز، احساس قلبی خود را، که همانا توصیف و ستایش پیامبر(ص) و خاندان پاک اوست، به زبان شعر - چه شعر عربی، فارسی و زبان های دیگرـ ابراز کرده و می کنند. و اما در عین حال همه آنان به این یقین رسیده اند که به جای آوردن حق عظمت پیامبر و خاندانش، یا وصف کردن جمال آنان با کلماتی که در خور منزلت آنان باشد محال است. و از ستایش محمد(ص) وخاندان(ع) او چنان که شایسته و بایسته باشد، عاجزند، زیرا تقریر عظمت مقام محمد و خاندان او با مدیحه، امری محال است. و در واقع، همین تعبیر که:(ِانَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ...) سخنی است که کار را حتا بر سرایندگان و سخن سرایان چیره دست، سخت دشوار کرده است. یوسف نبهانی، حقوقدان بیروتی که عمری را صرف گردآوری «زهدیات» مربوط به پیامبر(ص) کرده است و خود نیز، هزاران بیت درستایش وثنای محمد(ص) سروده است، همین احساس را در یکی از سروده هایش به قلم آورده است: بگویند من را: « نگفتی ثنای محمد؟ محمد(ص) رسول خداوند هر آفریده بود، سزاوارتر آدمی کَس ستایش سزد». بگفتم که: « در مدح او من چه گویم، چو پروردگارش ثنایش بگفت و بنگُذاشت وصفی نگفته که تا گفته آید»؟

صورت صلوات

از آنجا که ذکر مبارک صلوات، یک امر شرعی بوده است، برخی از اصحاب پیامبرگرامی(ص ) پس از نزول این آیه مبارک پرسیدند که چگونه بر شما صلوات بفرستیم، پیامبر(ص ) در پاسخ آنان دستور صلوات را ذکر فرمود، که از جمله همین صورت معروف است: «اللهم صل علی محمد وآل محمد». کعب بن عجزه گوید: به رسول خدا عرض کردیم: «یا رسول الله هذا السلام علیک قد عرفناه، فکیف الصلاة علیک؟»، ای پیامبر خدا! چگونگی سلام بر تو را دانستیم، و اما و درود بر شما چگونه است؟ پیامبر(ص) فرمود: بگویید: «اللهم صل علی محمد و آل محمد کما صلّیت علی ابراهیم و آل ابراهیم انک حمید مجید و بارک علی محمد و آل محمد کما بارکت علی ابراهیم و آل ابراهیم انک حمید مجید». لازم به یاد آوری است که در برخی از روایات اهل سنت وبسیاری از روایات شیعه، حتا کلمه «علی» میان «محمد و آل» فاصله نشده است، و در برخی احادیث حتا نهی شده است از فرستادن صلوات ناقص، یعنی صلواتی که در آن، ذکر «آل محمد» نباشد: «لاتصلوا علی الصلاة البتراء! فقالوا: و ما الصلاة البتراء؟ قال: تقولون: اللهم صل علی محمد، و تمسکون، بل قولوا: اللهم صل علی محمد وآل محمد»، هرگز، صلوات ناقص وناتمام بر من نفرستید! عرض کردند: صلوات ناقص و ناتمام چیست؟ فرمود: این که بگوید: اللهم صل علی محمد، سپس توقف کنید، بلکه بگویید: اللهم صل علی محمد وآل محمد. شیخ عبدالرحمان الجزایری می گوید: و افضلها ان یقول: «اللهم صل علی محمد وآل محمد، کما صلیتَ علی ابراهیم، و علی آل ابراهیم و بارک علی محمد، و علی آل محمد کما بارکتَ علی ابراهیم، و علی آل ابراهیم، فی العالمین انک حمید مجید. و هذه الصغیة سنةٌ عند المالکیة و الحنفیة ...، و افضل انواع صلوات، این است که بگوید: اللهم صل علی محمد وآل محمد... سپس می گوید: و این درود در مذهب مالکی، وحنفی سنت [مستحب] است و در مذهب شافعی، و حنبلی فرض [واجب ] است . افزون براین که این قبیل احادیث از طریق اهل سنت نقل شده است، برخی عالمان اهل سنت در این باره، رساله ای مستقل نوشته اند و یا در سروده های خود، به ذکر «آل محمد» در صلوات تصریح کرده اند. امام شافعی چنین سرورده است:

یا آل بیت رسول الله حبکم

فرض من الله فی القران انزله

یکفیکم من عظیم الفخر انکم

من لم یصل علیکم لا صلاة له

ای خاندان پیامبر(ص) دوستی شما واجبی است که از جانب خداوند در قرآن فرود آورده است . فخر بزرگ، شما را همین بس(در بزرگی شما همین بس)، که هر کس در نمازش بر شما درود نفرستد، نمازش باطل است .

تکرار «صلوات» در صحیفۀ سجادیه

و اما این که امام علی بن الحسین(ع) به ذکر مبارک «صلوات» در این اثر جاودانه اش، اهتمام ورزیده و از آن به تکرار یاد کرده است، به طور قطع، حکمت هایی در آن نهفته است که به پاره ای از آنها اشاره می شود:

به استناد اخباری که از اهل بیت(ع) رسیده است علی(ع) فرمود: «اذا کانت لک الی الله سبحانه حاجةٌ فابدأ بمسئلةٍ الصلاة علی رسوله(ص) ثم سل حاجتک فان الله اکرم من ان یسئل حاجتین فیقضی احداهما و یمنع الاخری». هرگاه که حاجتت به خدای منزّه افتد، زان پیش تر که دست تمنا بر آوری، از خدای طلب کن تا بر محمد و خاندانش درود فرستد. پس آن گاه حاجت خویش را طلب کن که خداوند کریم تر از آن است که از دو حاجت، یکی را اجابت کند و دیگری را باز دارد. امام صادق(ع) فرمود: «ایاکم اذا اراد احدکم ان یسئل من ربّه شیئا من حوائج الدنیا والاخرة، حتی یبدأ بالثناء علی الله عزّوجلّ والمدح له و الصلاة علی النبي(ص) ثم یسئل الله حوائجه». هرگاه یکی از شماها از پروردگار خویش حاجتی خواهد چه دنیایی و چه آخرتی؛ مبادا بدان اقدام کند، تا آن که سخن به ستایش و ثنای خداوند و سپس درود بر پیامبر(ص) بیآغازد، آن گاه حاجت خویش از خدای بطلبد.

و به همین سان، در جای دیگر فرمود: «اذا اردت ان تدعو فمجّد الله عزّوجلّ و احمده وسبحه وهلّله و اثن علیه و صل علی محمد و آله، ثم سل تعط». هرگاه اراده کردی که خدای را بخوانی و از او حاجت بخواهی، او را که ـ عزیز و جلیل است ـ به بزرگی یاد کن و به پاکی بشناس و به یگانگی و یکتایی ثنا گوی و بر محمد و خاندانش درود فرست و سپس از او بخواه تا ببخشاید.

ذکر مبارک «صلوات»، افزون بر این که دستور خداوند و همراهی و هماهنگی با فرشتگان است، یاد و خاطره انسان هایی است که «نماد» برتر انسانیت اند که همه خوبی ها و همه زیبایی های جهان در کنار قداست و پاکی فرشتگان، در وجودشان تجلی یافته است. به واقع یاد و خاطره انسان های والایی است که ناب ترین باورها و زیباترین صحنه های ایثار و ارزشمندترین آرمان های انسانی در ساحت های زندگی شان تحقق یافته است. یاد و خاطره معیارهای حقی است که می تواند زندگی ما را، در همه جوانب آن ـ در حوزه اندیشه، عمل و اخلاق ـ از آلودگی ها صیانت بخشد، لغزش های ما را اصلاح کند. آری، ذکر صلوات یاد و خاطره بندگان صالحی است که متأدّب به «آداب الله» و متخلّق به «اخلاق الله» اند؛ یاد آوری منزلت فاخر رسول خدا(ص) و اهل بیت(خاندان) اوست و به دنبال آن، یاد آوری اسلام و ایمان و آموزه های وحیانی، نظام صالح و حکومت عدل و حق و حاکمان حق مدار و عدل گستر و مربیّان الهی است، یاد آوری اخلاق و رفتار مقتدایی است که خداوند در توصیف او فرمود: (وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُق عَظِيم)؛ و به راستی که تو را خویی است سترگ. یاد و خاطره محمد و خاندان اوست، همانان که ثنایشان دریایی بی کنه و کرانه را مانَد که غوّاصان معرفت از پیمودن آن ناتوانند، و البته منظور از ثنا و ستایش آنان بسیار فراتر از ابراز احترام صرف نسبت به آن هاست، بلکه به سبب قدرت منش سازی شان، برتر از آن و «آرزوی انسان های کامل» را در دل ها بر می انگیزند؛ چرا که منش آنان، نمونه کامل سر نهادن به اراده خداوند و الفت و موافقت با آن را بر جهانیان آشکار می سازد.

درباره ذکر صلوات و حکمت آن نکته دیگری نیز گفته اند، و آن نکته این است: «صلوات فرستادن بر پیامبر و آل پیامبر، دعا برای همه مخلوقات نیز هست. و سرّ این نکته که صلوات فرستادن، به منزله دعا کردن برای همه مخلوقات است، این است که چون محمد و آل محمد(ص) اصل فیض و وسائط عمده رحمت و کرامت و نعم الهی اند و هر مخلوقی و هر فیض دیگری از آنان است و مترتب بر وجود آنان، از این جهت ذکر و دعا برای آنان، به منزله ذکر همه و دعا برای همه مخلوقات است»: «بکم فتح الله، و بکم یختم الله و بکم یمحوا ما یشاء و یثبّت ... ارادة الرب فی مقادیر اموره تهبط الیکم وتصدر من بیوتکم».