عنوان فرعی: (اللهم صل علی محمد وآل محمد)

متاسفانه جامعه ما دچار افول اخلاقی شده است. و در این افول، قطعا مدیریت جامعه موثر است. هدف دین، تعالی اخلاقی جامعه است. پیوند و ارتباطی اساسی بین دین و اخلاق وجود دارد. رهاورد دین حاکمیت اخلاق در جامعه است. پیامبر اکرم(ص) که خود نماد اخلاق است مهم ترین دلیل بعثت را تکمیل ارزش های اخلاقی بیان کرده، می فرماید: «همانا برای تکمیل مکارم اخلاقی مبعوث شده ام»[۱]

بر این اساس، فلسفه احکام الهی نیز پاکی روح انسان و تطهیر نفس آدمی بیان شده است. خداوند دلیل وجوب نماز را جلوگیری از رسوخ زشتی ها در وجود انسان بیان کرده، می فرماید: « نماز را بپادارید. زیرا نماز از فحشاء و منکر جلوگیری می کند»[۲] و هدف از وجوب روزه را تقوا ذکر کرده، می فرماید: « ای کسانی که ایمان آورده اید روزه بر شما واجب شد همان گونه که برگذشتگان واجب گردید، تا با تقوا شوید»[۳] و همچنین فلسفه خیره نشدن به زنان را سلامت روح انسان ذکر می کند؛ خداوند می فرماید:« ای کسانی که ایمان آورده اید، چشمان خود را کنترل کنید و خود را نگاه دارید این برای شما پاکیزه تر است»[۴] در آیه از کلمه غض بصر استفاده شده است غض بصر به معنای کاهش دادن نگاه، خیره نشدن و تماشا نکردن است. گاهی انسان به کسی خیره شده، وی را ورانداز می کند و گاهی انسان به فردی که با او حرف می زند نگاه می کند. در اینجا نگاه کردن لازمه گفتگو است. پس آیه می فرماید به مردان بگو به زنان خیره نشوند و چشم چرانی نکنند و به زنان مومن نیز بگو که آنها نیز به مردان خیره نشده، چشم چرانی نکنند. این برای آنان بهتر است. بنابراین دین می خواهد جامعه ایی اخلاقی شکل بگیرد. صداقت و راستگویی، وفای به عهد، حفظ حرمت دیگران، نبودن غیبت، تهمت، دروغ، حق خوری و تجاوز به حریم مردم و زورگویی و... . اگر افراد در جامعه به راحتی توانستند این امور را انجام دهند آن جامعه اخلاقی است.

باید توجه داشت که تاکید دین در آیات و روایات به اخلاق صرفا به جهت جنبه اخروی نیست، بلکه اگر دنیا نیز می خواهیم باید اصول اخلاقی را رعایت کنیم. زیرا اخلاق با اقتصاد، سیاست و... رابطه دارد بر آنها اثر می گذارد و از آنها اثر می پذیرد.

وضعیت اخلاقی جامعه

حال ببینیم با توجه به تعالیم دینی یاد شده، آیا جامعه ما چنین است؟ ما که ادعای پیروی از اسلام عزیز را داریم، به واقع ارزش های اخلاقی را محترم می شمریم؟ در این بخش ابتدا باید به وضعیت عمومی اخلاق در جامعه و سپس به وضعیت اخلاقی در میان مقامات و خواص توجه کرد، گرچه افول اخلاقی در میان مردم در هر جامعه هم قابل دقت است اما می توان گفت رفتار برخی ازکسانی که باید الگویی برای جامعه باشند می تواند در تولید و رشد هنجار و ناهنجاری ها بسیار تاثیر گذار است.

فساد شاخصی است که کشورها را بر حسب درجه وجودی آن در میان مقامات اداری و معاملات خارجی رتبه بندی می کنند. این شاخص بر مبنای امتیازی بین یک تا ده برای همه کشورهای جهان توسط سازمان شفافیت بین المللی مورد محاسبه قرار می گیرد. نمره ۱۰ برای سالمترین و نمره یک برای فاسدترین نظام اداری است. این شاخص از سال ۲۰۰۲ به بعد در بین ۱۸۱ کشور جهان محاسبه شده، وضعیت هر کشور را در مقایسه با سایر کشورها از نظر فساد یاد شده بیان می کند. متاسفانه رتبه ایران از ۸۷ در سال ۱۳۸۳ به ۱۴۱ در سال ۸۷ رسید. این شاخص از این جهت اهمیت زیادی پیدا می کند که امکان دستیابی به توسعه برای کشورهایی که دارای درجه بالایی از فساد هستند، تقریباً منتفی است. همان طور که در بیانیه نهایی که کارشناسان و متخصصانی که در سمینار سال ۱۹۹۷ در سازمان ملل از ۱۶۰ کشور دنیا گرد آمده بودند، فساد بزرگترین مانع توسعه کشور بیان شد. وعده های توخالی، دروغ گویی ها، آبروی دیگران را بردن بدون این که وی بتواند از خود دفاع کند و بدون این که این اتهام در محکمه ایی به اثبات رسد، و از همه مهم تر اختلاس در سیستم اقتصادی، اداری، بی اخلاقی های رسانه ای، گماردن افراد بدون تخصص در نظام مدیریتی به ویژه کسانی را که به جعل مدرک مورد تخصص مورد نیاز دست می زنند؛ می تواند از مصادیق فساد در هر جامعه باشد. از جهت دیگر افول حساسیت های به جا در قبال این موارد فساد آفرین و عدم برخورد مناسب و قضایی، برای عموم مردم پیام های روشنی دارد که حساسیت مردم را به انجام چنین کارهایی کاهش می دهد و این یعنی فاجعه ایی اخلاقی، و از سوی دیگر به افرادی از جامعه می فهماند که پس تو هم می توانی دست به چنین کارهایی بزنی. این امر، خود ترویج بی اخلاقی در جامعه است. نکته مهم تر از همه این است که جامعه در برابر این بی اخلاقی ها حساسیتی نشان نمی دهد که این امر نشانه خوبی نیست. چندی پیش در فرانسه سه دانش آموز کشته شدند تا چند روز مردم در اعتراض به این حادثه با نصب پلاکاردهایی به تظاهرات پرداختند و نسبت به این واقعه، واکنش نشان دادند مفهوم این اعتراض یعنی جامعه هنوز زنده است و نسبت به وقایعی بر خلاف هنجارها، واکنش نشان می دهد.

در این جا سوالی مطرح است که چرا با وجود تعالیم والای اخلاقی دین اسلام و طرح مباحث اخلاقی در منابر، رادیو، تلویزیون، مطبوعات، سایت ها و... جامعه اسلامی از تعالی اخلاقی فاصله دارد؟ چرا دروغ، تهمت، هتک حرمت دیگران و... در میان ما رواج دارد؟ حتی آنان که اهل نماز و روزه و... هستند و به ظاهر متدینند اما تهمت، غیبت، دروغ و... می گویند.

به نظر می رسد دلیل آن این است که عملکردها مهم تر از مواعظ صرف، تاثیر گذار هستند. مواعظ قطعا مفید هستند اما تاثیرگذاری سایر متغیرها مهم ترند. موعظه های اخلاقی مانند دعوت کردن افراد به شنا بر خلاف مسیر رودخانه است. اگر آشکارا اصول اخلاقی زیر پا گذارده شود، دروغ زرنگی محسوب می شود. با تهمت زدن می توان رقیب را از سر راه برداشت و... کسی بخواهد درستی پیشه کند، به اراده و ایمانی قوی نیازمند است. باید توجه داشت که اخلاق تحت تاثیر متغیرهای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی مانند تورم، بیکاری و مدیریت جامعه است. اخلاق جامعه از نهادهای اقتصادی و سیاسی اثر می پذیرد. در نظام اداری نادرست، کار با دروغ درست می شود و بدون رشوه کار پیش نمی رود. به عنوان نمونه فقر از عواملی است که انسانیت و اخلاق را از بین می برد. در روایت است که امیرالمومنین(ع) خطاب به امام مجتبی فرمود: «انسانی را که به دنبال نان شب است ملامت مکن زیرا کسی که دستش خالی است خطاهای زیادی انجام می دهد»[5] و باز حضرت(ع) در نهج البلاغه می فرماید:« فقیر در شهر خویش غریب است»[6] پیامبر(ص) در آخرین خطبه ایی که بر فراز منبر برای مردم خواند به والی پس از خویش توصیه هایی می کند از جمله این که می فرماید: «مبادا سیاستی پیش گیرد که به فقر مردم بینجامد زیرا آنان را به کفر می کشاند»[7] یعنی فقر موجب می شود تا موازین اخلاقی، حرمت های دینی زیر پا گذارده شده و حتی اعتقادات دینی افراد تضعیف گردد. علی(ع) در روایتی به تبیین علت فقر پرداخته، می فرماید:« سوء تدبیر کلید فقر است»[8] این روایت همان طور که می تواند در جنبه فردی تبیین شود، می تواند در جنبه اجتماعی نیز توضیح داده شود. سوء تدبیر در جنبه های مدیریتی ناشی از سپردن کار به غیرمتخصص، استفاده نکردن از توان کارشناسان است؛ لذا چنانچه پیامبر فرمود: « هر کس که بدون علم کاری انجام دهد، خراب کردنش بیش از آباد کردنش می باشد»[9] آنان هم خود را به زحمت می اندازند و هم برای مردم مشکل ایجاد می کنند. در روایت است که: «ده گروهند که هم خود را به مشکل می اندازند و هم دیگران را... از جمله کسی که می خواهد اصلاح کند اما دانای به کار نیست»[10]

سیـاسـت هـای نـادرسـت، غیـر کارشناسی شده موجب بیکاری، تورم و.. در جامعه می شود. یکی از شاخص های اندازه گیری وضعیت مشکل معیشتی مردم، شاخصی به نام فلاکت است. این شاخص ترکیبی از بیکاری و تورم است. بیکاری موجب نداشتن درآمد و در نتیجه فقر می شود و از سویی دیگر نیز تورم موجب افزایش قیمت ها و کاهش قدرت خرید مردم و فقر آنان می شود. لذا ترکیب این دو می تواند گویای فلاکت و سختی گذران زندگی در جامعه باشد.

در نتیجه تعبیراتی مانند افول، انحطاط و بحران اخلاقی در هر جامعه بیانگر این است که آن جامعه به وضعیت هشدار دهنده ای رسیده است و شدیداً نیاز به بازسازی اخلاقی آن احساس می شود. گرچه موعظه مهم است، اما موعظه نمی تواند به تنهایی این مشکل را حل کند. با توجه به این که رواج برخی آسیب های اجتماعی معلول زمینه های اجتماعی، اقتصادی و.. است، لذا مدیریت عقلانی و اخلاقی جامعه می تواند در کاهش این امور نقش مهمی داشته باشد. یکی از مظاهر مدیریت علمی، و وجود اراداه ایی برای حل معضل افول اخلاقی در جامعه و مقامات، بهره گیری از مطالعات و تحقیقات جامعه شناسان، روانشناسان اجتماعی و تربیتی، اقتصاددانان و.. می باشد. انتظار این است که به صورت علمی به تحلیل ریشه های این بی اخلاقی ها توسط دانشمندان علوم انسانی پرداخته شود. و آنان بدون هراس از هر گونه برچسبی بتوانند نتیجه تحقیقات خویش را در معرض استفاده جامعه قرار دهند وبدون مدیریت علمی و اخلاقی باید منتظر ناهنجاری های بیشتر و عمیق تر بود.

منابع:

------------

[۱] «إنما بعثت لأتمم مکارم الأخلاق».

[۲ (و اقم الصلاه ان الصلاه تنهی عن الفحشاء و المنکر) (سوره عنکبوت/ ۴۵).

[۳] (یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم االصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون)» (سوره بقره/ ۱۸۳).

[۴] (قل للمومنین یغضوا من ابصارهم و یحفظوا فروجهم ذلک ازکی لهم) (سوره نور/۳۰).

[5] «لا تلم انسانا یطلب قوته فمن عدم کثر خطایاه» (الحیاه/ج۴/ ص ۲۸۰).

[6] «الفقیر غریب فی بلدته»

[7] «و لم یفقرهم فیکفرهم» (کافی/ج۲/ ص ۲۶۳).

[8] «سوء التدبیر مفتاح الفقر» (تصنیف الغرر/ص ۳۵۴).

[9] «من عمل علی غیر علم کان مایفسده اکثر مما یصلح» (تحف العقول/ ۴۷).

[10] «عشره یفتنون انفسهم و غیرهم.... مرید للاصلاح و لیس بعالم» ( الحیاه/ ج ۴/ص ۳۵۱).