* محمد منصورنژاد (محقق و نویسنده)

مجموعه عناوين لازم براي طراحي ساختار مباحث هويتي را پس از مقدمه، در قالب دو گانه زير مي توان به تصوير كشيد: الف مبادي تصوري؛ ب) مباني و مسايل تصديقي.

مقدمه

1. تعريف و مراحل هويت: اگر پرسش از «هويت» را به پرسش از «چيستي» تعبير كنيم، از آنجا كه درباره آدميان (بحث هويت را به ساير موجودات نيز مي توان بسط داد) مي توان در دو سطح فردي و جمعي سخن گفت، در بحث هويت نيز مي توان از چيستي فرد پرسيد، كه در آن صورت مي توان گفت كه «منِ من» جانمايه هويت است. چنانكه مي توان از چيستي جمعي انسانها سخن به ميان آورد كه در آن صورت «ماي ما» مضمون و محتواي اين سطح از هويت را شكل مي دهد.

معرفت نسبت به اين «منِ من» و يا «ماي ما» در دو مرحله شكل مي گيرد:

اول، شناسايي: در اين مرحله، مؤلفه هاي اصلي شكل دهنده هويت شناسايي و معرفي مي گردند. هر پديده، فرد، گروه و موضوعي در زمان و مكان خاص و بر اساس ويژگي هاي خاصي شناخته مي شود. اين خصايص، هويت فرد يا گروه و يا ... را به ما مي شناسانند. مثلاً براي شناسايي هويت فردي فلان شخص، او را بر اساس قد، وزن، رنگ بدن، مو و چشم، بدخلقي و يا خوش خلقي معرفي مي كنيم، كه اين مؤلفه ها هويت او را مي شناسانند. بخشي از هويت فردي انسانها در شناسنامه او يا ساير برگه ها و كارت هاي شناسايي ملي و ... قابل دسترسي اند.

از نگاه ديني، هويت اصيل آدمي به نحوي با هويت الهي و خدايي گره خورده است. از اين رو در حديث نبوي آمده كه: «مَن عَرَف نَفُسَهُ، فَقَد عَرَفَ رَبَّه»؛ كسي كه خودش را بشناسد، خدا را شناخته است.

و در قرآن مجيد مي خوانيم كه روح الهي در آدمي دميده شده است: «وَ نَفَختُ فِيه مِن روُحي».

و حتي از نگاه اين كتاب آسماني، در روز الست خداوند ما را بر خودمان شاهد گرفت و وقتي در خود مشاهده حضوري كرديم، آنگاه از ما پرسيد كه آيا من رُب (پروردگار) شما نيستم؟ «الستُ بِربِكُم». و ما تأييد كرديم كه در نگاه به خود فهميديم كه تو خدا و رب ما هستي! «قالُواُ بلي»[i]

دوم، بازشناسي: از آنجا كه هم شرايط بيروني و عصر در حال تغييرند، پديده هايي شكل مي گيرند كه در سابق نبوده اند و عناصر مؤثري كه سابق فعال بودند، از كار مي افتند و هم شرايط دروني فردي و جمعي در حال تحول اند و مثلاً آدمي در سطح فردي رشد مي كند و خصوصاً از لحاظ روحي و فكري، تجربه ها و آموخته هاي جديد و تازه دارد، كه حال و هواي جديد به او مي دهند، به حدي كه حتي ممكن است بخشي از ويژگي هاي فردي را نيز با دستكاري و اقدام تغيير دهد (رنگ مويش را عوض كند، چاق يا لاغر شود و حتي جنسيتش را عوض كند و ...).

از اين رو اين مدعا پذيرفتني است كه هويتها حداقل در لايه هايي، ميل به پويايي دارند (بحث پويا يا پايابودن اضلاع و عناصر هويتي، بحث مستوفا و قابل تأملي است كه در اينجا هيچ كدام از اين دو ديدگاه مورد بحث قرار نگرفته و تنها به صورت مفروض و در حد اشاره گفته مي شود كه، هويتها هسته و پوسته ا يي دارند و بدين ترتيب جوهره و هسته هويت ها پايدار و پايا مي ماند، گرچه پوسته و اجزاي سطحي تر آنها در حال پويايي و جابه جاشدن هستند). در هویت دینی نیز شناسایی و به ویژه بازشناسی هسته و پوسته بحث بسیار حایز اهمیت می باشد.

2) ضرورت بحث از هویت دینی: در کشور ما ایران، با تأسیس حکومتی با ماهیت دینی در حدود 4 دهه پیش، در کوران انقلاب هویت دینی بسیار عمیق جوشید و کارگزاران دینی نیز مقبولیت و اقتدار شایسته ای یافتند. در فضای دفاع مقدس هویت دینی درونی تر شده و خروجی های ماندگاری از خود به جای گذاشت.

اما پس از سپری شدن دهه اول انقلاب، به جهت بدکارکردی متولیان دولتی و نیز سیاست زدگی نخبگان دینی و ... هویت دینی در جامعه شروع به کمرنگ شدن نموده و دیگر کارگزاران دینی اقتدار پیشین را ندارند و وضع تا آنجا نگران کننده است که برخی مراجع تقلید (مثلاً آیه الله شبیری زنجانی) نیز زنگ خطر را به صدا درآورده اند.

در چنین شرایطی ضرورت تأمل پیرامون هویت دینی و آسیب شناسی موضوع بیش از پیش احساس شده و اگر قرار بر مطالعه جدی و همه جانبه بر موضوع باشد لازم است این موضوع را در ابعاد مختلف به بحث و فحص نشست. نگارنده که بیش از یک دهه در زمینه هویت دینی مطالعات و تأملاتی داشته که برخی از آنها نیز منتشرشده اند، پیشنهاد اجرای «طرح جامع مطالعاتي و تحقيقاتي در باره هويت ديني» با محورهای زیر (با قابلیت حذف و اضافه شدن) را دارد.

الف) مبادي تصوري

1) ترمينولژي مفهوم هويت و غيريت (مباحث زبانشناختي)

2) مفهوم هويت در علوم مختلف

2-1) هويت در منطق

2-2) هويت در فلسفه

2-3) هويت در عرفان

2-4) هويت در اخلاق

2-5) هويت در كلام

2-6) هويت در سياست

2-7) هويت در روابط بین الملل

2-8) هويت در روانشناسي

2-9) هويت در جامعه شناسي

3) مفهوم و مضمون هويت در كتاب و سنت

4) ابعاد و اقسام هويت

4-1) هويت فردي/ جمعي

4-2) هويت جسمي/ عقلي/قلبي

4-3) هويت در كودكي/ نوجواني/ جواني/ ميانسالي/ كلانسالي

4-4) هويت انساني/ جنسي (صنفي)

4-5) هويت نسل قديم/ نسل جديد

4-6) هويت طبقاتي (پايين، بالا و مياني-سنتي/ مدرن)

4-7) هويت قشري (كارگران، كشاورزان، كارمندان، دانشجويان، طلبه ها، رانندگان، هنرمندان، فرهنگيان، دانش آموزان، پرستاران، پزشكان، اقليت هاي ديني و مذهبي، اقليت هاي قومي و نژادي، ورزشكاران، نابينايان، زنان، كودكان و...)

4-8) هويت ملي/فرامنطقه اي/ بین المللي/جهاني

4-9) هويت انساني/ زباني/ قومي/ نژادي /گروهي/خانوادگي

4-10) هويت ديني/مذهبي

4-11) هويت متراكم/ بسيط

4ـ12) هويت سياسي، فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي و...

5) اشتراكات و افتراقات ويژگي هاي هويت فردي با هويت جمعي

6) پويايي و يا پايايي هويتها

7 مشروعيت يا بحران هويت

8) نسبت مفهوم هويت با مفاهيم فرهنگ و تمدن

9) مقايسه رويكرد ديني به هويت با رويكردهاي جوهرگرايانه و ساختگرايانه

ب) مباني و مسايل تصديقي

بسياري از عناوين چهل و سه گانه زير، ظرفيت بيش از يك موضوع را در خود داشته و در حقيقت محوري براي طرح عناوين جزيي تر و مصداقي ترند. به عنوان شاهد، بند هاي 32 و 33 مي تواند به گونه اي عملياتي شود كه به تعداد روحانيون و يا روشنفكران برجسته و موثر در مباحث و مسايل هويتي، موضوع تحديد و برشماري گردد.

1) مباني هويت الهي آدميان در كتاب و سنت

2) مباني و فلسفه تفاوت و تعدد هويتي از نگاه ديني

3) چگونگي سنجيدن پاي بندي نظري و عملي به هويت ديني و مذهبي

4) چگونگي سنجيدن پاي بندي نظري و عملي به هويت ملي در ايران

5) معيارها و شاخصه هاي اندازه گيري بحران و يا فقدان بحران در هويت ديني و مذهبي

6) ارزيابي مولفه هاي هويت ملي (جغرافيا، تاريخ، زبان، فرهنگ و...) در نصوص (قرآني و روايي) ديني

7) ارزيابي مؤلفه هاي هويت ملي (جغرافيا، تاريخ، زبان، فرهنگ و...) بر اساس سيره معصومين (انبيا و چهارده معصوم)

8) ارزيابي مؤلفه هاي هويت ملي (جغرافيا، تاريخ، زبان، فرهنگ و...) در فهم عالمان ديني (متكلمان، مفسران، فقيهان، عرفا و...)

9) ارزيابي مؤلفه هاي هويت قومي در نصوص (قرآني و روايي) ديني

10) ارزيابي مؤلفه هاي هويت قومي بر اساس سيره معصومين (انبيا و چهارده معصوم)

11) ارزيابي مؤلفه هاي هويت قومي در فهم عالمان ديني (متكلمان، مفسران، فقيهان، عرفا و...)

12) ارزيابي مؤلفه هاي هويت ديني و مذهبي در نصوص (قرآني و روايي) ديني

13) ارزيابي مؤلفه هاي هويت ديني و مذهبي بر اساس سيره معصومين (انبيا و چهارده معصوم)

14) ارزيابي مؤلفه هاي هويت ديني و مذهبي در فهم عالمان ديني (متكلمان، مفسران، فقيهان، عرفا و...)

15) بررسي سنت و سيره معصومين (پيامبران و امامان) در تدبير تنوعات قومي و ديني و مذهبي

16) تأثیر برداشت هاي متحجرانه و جمود ديني بر سطحي شدن برداشت از هويت ديني

17) رابطه برداشت هاي افراطي روشنفكران از دين بر آسيب پذيري هويت ديني

18) بررسي تساهل و يا تعصب ديني و مذهبي با تضعيف يا تقويت هويت ديني و مذهبي(شيعي)

19) تأثیر ناتواني در كاربردي نمودن نگرش هاي ديني بر تضعيف هويت ديني اقشار جامعه

20) بررسي تأثیر فقدان استراتژي جامع فرهنگي بر تضعيف هويت ديني

21) تأثیر نوع تعليم و تربيت ديني (كودكان، نوجوانان و جوانان) بر تعميق و يا تضعيف هويت ديني

22) بررسي روايت هاي مختلف از نسبت هاي هويت ايراني با هويت اسلامي

23) مطالعه و تحقيق در باره نسبت خدا، دين، مذهب، و نمادهاي قدسي در تعريف و تحديد هويت ايراني

24) رابطه نهاد دولت اسلامي و نوع عملكرد آن بر تضعيف و يا تقويت هويت ديني و مذهبي

25) رابطه وضعيت معيشتي و تعادل يا شكاف طبقاتي در جامعه ديني با تقويت و يا تضعيف هويت ديني و مذهبي

26) تأثیر مشاركت در مراسم و مناسك مذهبي بر هويت ديني و مذهبي (شيعي)

27) تأثیر نهادهاي اجتماعي (خانواده، رسانه و ...) بر هويت ديني و مذهبي (شيعي)

28) تأثیرات جهاني شدن بر هويت ديني و مذهبي (شيعي)

29) تأثیرات جهاني شدن بر هويت ملي و اجتماعي

30) نقش هويت ديني در نهضت هاي رهايي بخش جهان اسلام و ايران

31) رابطه تعميق هويت ديني با همبستگي ملي در ايران

32) نقش نهاد روحانيت در تقويت و تثبيت هويت ديني و مذهبي (شيعي)

33) نقش روشنفكران ديني در تقويت و تثبيت هويت ديني و مذهبي (شيعي)

34) هويت ديني در آثار، گفتار و رفتار امام خميني و مقام معظم رهبري

35) چالش هاي هويتي ناشي از سياسي شدن فعاليت هاي ديني

36) آسيب شناسي هويت ديني و مذهبي (شيعي)

37) زمينه هاي بحران هويت فردي و اجتماعي از نگاه ديني

38) تغييرات هويتي پس از پيروزي انقلاب اسلامي در ايران

39) نگاه نسل سوم ايراني به هويت ملي و ديني

40) مطالعه و تحقيق در باره اقسام شيوه هاي تهديد بر هويت ديني (تهديد، تحميق، تطميع، تحديد، تسويب، تحقير و...)

41) آسيب شناسي هويتي حوزه هاي علميه و روحانيت

42) آسيب شناسي هويتي دانشگاه ها و روشنفكران ديني

43) راهبردها و راهكارهاي تقويت، تثبيت و تعميق هويت ديني

--------

[i]. اعراف، 172.