پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی صانعی

جمعه 11 آبان 1403 - الجمعة 29 ربيع الثاني 1446

پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی صانعی :: نشریه صفیر حیات

اندازه قلم

۱ ۲ ۳

پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی صانعی :: مباني، راهبرد و راهکارهاي اسلامي حضور زنان در دو نظام -نظام خانواده و نظام اداري (محمد منصورنژاد)

مباني، راهبرد و راهکارهاي اسلامي حضور زنان در دو نظام -نظام خانواده و نظام اداري (محمد منصورنژاد)

كليد واژه:

زنان، خانواده، نظام اداري، راهكار، اسلام، قوانين، كار

نوشتار حاضر تحت عناوين زير سامان يافته است:

الف) مقدمه

ب) امتيازات و آفات حضور زنان در هر يک از دو نظام

ج) ادله ديني حضور بانوان در دو نظام خانواده و اداري

د) نتيجه گيري راهبردي

الف) مقدمه

يک: طرح مسئله: در بحث از بانوان در نظام خانواده و نظام اداري، مي توان سه مدل متفاوت را به کار گرفت:

مدل اول: به بهانه دفاع از استحکام خانواده از حضور بانوان در نظام اداري جلوگيري نمود.

مدل دوم: به بهانه دفاع از حقوق و آزادي هاي بانوان، از حضور مطلق زنان در نظام اداري طرح بحث نمود، گر چه به استحکام خانواده آسيب وارد شود. (شيوه حضور زنان در غرب )(1)

مدل سوم: دفاع از حضور متعادلانه و معقول بانوان در نظام خانواده و نظام اداري. در «مقام ثبوت»، طرح مدل سوم منطقي و مناسب مي نمايد، اما در «مقام اثبات»، دفاع از اين نگرش و اراده براي تحقق آن در جامعه ما مسائل عديده اي را با خود دارد. ازجمله اين مشکلات به قرار زيرند:

يک: با شبهه افکني مدافعان مدل اول مواجه مي شويم که گاه براي به انزوا کشاندن بانوان از منابع ديني نيز بهره مي جويند.

دو: با شواهدي (هرچند محدود) از عدم توفيق زنان و يا مفاسدي در نظام اداري با حضور اين صنف، مواجهيم که دفاع از مدل سوم را با مشکل مواجه مي کند.

سه: با ساختار مسلط مردسالارانه اي در نظام خانواده و نظام اداري مواجهيم که در نظام اداري به صورت ناگفته و نانوشته يا در يک تبعيض جنسيتي از به کارگيري بانوان خودداري مي کنند و يا راه پيشرفت آنان را در محيط کار سد نموده و آنان را به ترک فعاليت هاي شغلي وادار مي سازد.

چهار: با فقر بلکه فقدان نظريه پردازي هاي متقن ديني درباره حضور همزمان زنان در نظام خانواده و نظام اداري دست به گريبانيم.

دو:تأملي در مفاهيم: 1. نظام اداري: مفهوم کليدي اين اصطلاح، «اداره» «Administration» است که از آن تعاريف بسيار متنوعي در گفتمان هاي مختلف گرديده است

در يکي از معاني اداره که با اصطلاح مورد بحث ما مرتبط است: اداره به معناي مجموعه دستگاه اداري، و مراد از آن مجموعه سازمان ها و مقامات و اشخاصي است که قوانين کشور و سياست ها و برنامه ها و خط مشي هاي عمومي حکومت را به موقع به اجرا مي گذارند. به اين اعتبار، امور سياسي و قضايي و تقنيني خارج از صلاحيت اين مجموعه است، ولي اموري که جنبه اجراي يکنواخت و جزئي و تکراري قوانين را دارد، به اين مجموعه مربوط مي گردد. اين مجموعه واحد را «نظام اداري»، گويند.1

1. نظام خانواده : از خانواده در معناي اصطلاحي تعاريف متعدد ارائه شده که به عنوان شاهد به يک مورد آن اشاره مي گردد: خانواده يک گروه خويشاوند است که در اجتماعي کردن فرزندان و برآوردن برخي از نيازهاي بنيادي ديگر جامعه، مسئوليت اصلي را به عهده دارد. خانواده از گروهي از آدم ها ترکيب مي شود که از راه خون، زناشويي و يا فرزند پذيري با يکديگر ارتباط مي يابند و طي يک دوره ي زماني نامشخص.2

2. الگوي نظري بحث: در فرهنگ اسلامي، درباره مباحث و مسائل زنان حداقل سه نگرش و رهيافت وجود دارد. در معرفي اجمالي اين سه برداشت مي توان گفت:

اول: آنان كه هم در «مبنا»ي انسان شناسي مخالف برابري هويت انساني زن و مرد مي باشند و هم در «بنا»ي حقوقي و سياسي.3

دوم: آنان كه در «مباني» انسان شناختي، از نفي هرگونه امتياز مرد از زن دفاع مي كنند، ولي در «بنا»ي حقوقي و اجتماعي بر تبعيض حكم مي نمايند؛ 4

سوم: آنان كه در «مبنا»ي انسان شناختي نيز از هويت برابر زن و مرد دفاع نموده و در «بنا»ي حقوقي، سياسي و اجتماعي نيز از برابري حقوقي انساني و بشري دفاع مي نمايند. 5

مباحث نوشتار حاضر بر مبناي سوم يادشده شکل گرفته و بر اين اساس به حضور متعادلانه و معقول بانوان در دو نظام خانواده و نظام اداري مي رسد.

ب) امتيازات و آفات حضور زنان در هر يک از دو نظام

واضح است زناني که در استخدام نظام اداري اند و خصوصاً بانواني که نقش مديريتي در اين سيستم دارند نمي توانند به اندازه زنان خانه دار، کارکرد متنوع و سودمند براي نظام خانواده داشته باشند. بررسي تمام ابعاد موضوع يادشده و ريشه يابي همه عوامل مؤثر و آثار وارده نياز به مکتوبي مستقل دارد.

بر اساس مشاهدات، تجربيات و بديهيات، در حد «فرضيه» اي برخي از امتيازات و آسيب هاي حضور زنان در دو نظام خانواده و نظام اداري به صورت جداگانه را در قالب جدول زير مي توان به تصوير کشاند:

ج) ادله ديني حضور بانوان در دو نظام خانواده و اداري

1. پيش فرض بحث: دفاع از حضور زنان هم در خانواده و هم در نظام اداري بر اساس مباني ديني، مبتني بر «پيش فرضي» است که برخي اين پيش فرض را به چالش کشانده اند. مفروض مورد بحث آن است که اسلام براي ابعاد جمعي (سياسي و اجتماعي) بشر و مسلمانان پيام داشته و ديني نيست که در ابعاد فردي صرف خلاصه شده و تنها به حيطه هاي ارتباطي فرد با خداوند محدود گردد.

2. نظام اداري پديده اي مدرن: گر چه نظام هاي سياسي حدود 25 قرن، در انديشه آدمي و نيز در تجربه هاي بشري ريشه دارد، اما نظام اداري و سيستم بوروکراسي پديده اي جديد و در بستر گفتمان جديد غرب بر اساس نيازي معقول جوشيده است.6

بر اين اساس نبايد در تعريف و تحديد نظام اداري بر اساس مباني اسلامي، توقع داشت که نص صريحي نسبت به مسائل و مباحث نظام اداري يافت و يا در سنت و سيره نبوي و علوي بدان ارجاع داد. ازاين رو از سوي يکي از کارشناسان ديني به درستي گفته شده است که در قرآن کريم آيات بخصوصي درزمينهٔ کار اداري و شرايط تصدي آن و صفات متصديان امر اداره، نرسيده و با توجه به وضع متغير جامعه انساني، اين از موارد آزادي است که قانون بخصوصي درباره آن نرسيده است.7

با اين وصف، مباحث اين قسمت نبايد درصدد بيان مطابقت کتاب و سنت با نقش زنان در هر دوي نظام اداري و نظام خانواده به صورت متعادلانه باشد، بلکه اگر مدعاي مورد بحث با کتاب، سنت و سيره تعارضي نداشته، معقول و مورد نياز جامعه اسلامي باشد کفايت مي نمايد تا مبناي عمل قرار گيرد.

3. ادله قرآني بحث : براي مدلل نمودن آنکه حضور بانوان در نظام خانواده و در نظام اداري با فرهنگ قرآني مخالفتي ندارد، توجه به چند نکته مقدماتي لازم است:

يک: حضور زنان در نظام خانواده از جهت ديني تا آن حد بديهي است که نياز به اقامه دليل قرآني ندارد و «گلوگاه» بحث آن است که آيا زنان فراتر از خانه و خانواده مي توانند حضورداشته باشند يا خير؟ درعين حال شاهدي قرآني از حضور زن با ذکر مشخصات آيه اي، بي مناسبت نمي نمايد. برابر نص صريح قرآني در سوره روم، آيه 21، زن محور خانواده و پآيه اي محکم معرفي شده که سبب آرامش و قرار مرد است.

دو: آيات ديگر اين قسمت از بحث بر حضور فراتر از خانه زنان دلالت دارد. ذکر شواهدي از فعاليت و اشتغال زنان فراتر از منزل، «با القاء خصوصيت» مي تواند دليلي بر عدم مخالفت فرهنگ قرآني بر حضور زنان در فعاليت هاي در نظام اداري داشته باشد.

سه: در اين بعد نيز هم مي تواند به مصاديقي از زنان در قرآن مجيد استناد جست و هم از حضور جمعي بانوان گزارش نمود. بسط مطلب متناسب با حجم اين مقاله نيست و ازاين رو تنها به اشاراتي بسنده مي شود.

چهار: در ذکر نام زناني که فراتر از خانه به فعاليت اشتغال داشته و در قرآن يادي از آن ها آمده مي توان به آياتي که مربوط به هاجر، آسيه، دختران شعيب و حضرت مريم و... استشهاد نمود. در اينجا به عنوان شاهد تنها به داستان مواجهه حضرت موسي با دختران شعيب اشاره مي گردد.

در قرآن مجيد، سوره قصص، آيه 27-23 در داستان مربوط به حضرت موسي پس از فرار از مصر، بحث حضور دختران در فعاليت اقتصادي آمده است. داستاني که نتيجه نهايي تأسيس خانواده اي از ترکيب زوجين: موسي و يکي از دختران شعيب بود.

از اين آيات، نكات فراواني قابل استنباط است. ولي آنچه که به عنوان دليلي بر حضور بانوان در فعاليت هاي فراتر از منزل و اشتغال در نظام اداري با رعايت ملاحظاتي دارد به قرار زير است:

1.حضور زنان و دختران در فعاليت هاي اقتصادي: نه تنها نهي نشده، بلکه از آن براي بيان نکات تربيتي و فرهنگي بهره ها جسته شده است که برخي از پيام ها در ادامه آمده است.

2. ارتباط معقول زن - مرد و دختر -پسر: چون وقتي موسي از وضعيت دختران پرسيد، به راحتي مسئله را براي او توضيح دادند و او هم براي حل مشكل اقدام كرد، با اينکه نه موسي از آن ها شناخت قبلي داشت و نه آن ها از موسي. نوع ارتباط اداري زنان و مردان از مسائل مهمي است که اين گونه آيات رهگشايند.

3. راه رفتن از روي حياء براي زنان و دختران: زيرا آيه در وصف دختر شعيب كه به دنبال موسي آمده بود، تعبير لطيف «تمشي علي الاستحياء»، را دارد. گفته شده كه نكره آمدن استحياء، دلالت بر تفخيم دارد، يعني عفت كامل.8

4. عدم جواز اختلاط دختران و زنان با مردان: دختران شعيب براي حفظ حريم، گوسفندانشان را در مرحلة بعد آب مي دادند و فاصله را حفظ مي کردند. به تعبير استاد مطهري: چه لزومى دارد كه زنان فعاليت هاي اجتماعي (و به تعبير اين نوشتار اداري) خود را به اصطلاح «دوش به دوش» مردان انجام دهند. آيا اگر در دو صف جداگانه انجام دهند، نقصى در فعاليت و راندمان كار آنان رخ مى دهد؟ 9

پنج: و اما در زمينه ادله قرآني که دلالت بر حضور جمعي بانوان در فراتر از منزل و در فعاليت هاي سياسي در صدر اسلام دارد نيز به ذکر يک آيه بسنده مي گردد. يکي از فعاليت هايي که هزينه بر بوده و عمدتاً به خروج از منزل و مسافرت به ديار غربت پيوند مي خورد، موضوع و پديده اي به نام «هجرت» است. که به عنوان ارائه شاهدي در سوره ممتحنه، آيه 10 بدان اشاره شده است.

از آيه مورد بحث حداقل مي توان استفاده نمود که:

الف. نظام خانوادگي در فرهنگ اسلامي تا آن حد تقدس ندارد تا زنان موظف باشند در هر شرايطي در آن چارچوب مقيد و محصور بمانند. مثلاً ايمان و كفر در يکجا جمع نمي شوند و ازاين رو پيمان ازدواج با همه تقدسش نمي تواند رابطه ميان مؤمن و كافر برقرار سازد، چراکه اينها در دو خط متضاد قرار دارند.10

ب. از آنجا که اين حرکت يک اقدام سياسي و حرکتي در جهت تقويت اسلام است، در صورت مهاجرت چنين زناني همان گونه که در تفاسير معتبر شيعي (مثل الميزان ذيل آيه مورد بحث ) آمده است، مهريه اي که شوهران کافر به آن ها داده اند از سوي حکومت اسلامي به مردان پرداخت مي شود.

ج. اين آيه از حق انتخاب زنان در «شيوه زندگي» نيز حکايت دارد. ازجمله نکات مسئله برانگيز آن است که آيا زنان با اينکه قالب نظام خانوادگي را پذيرفته اند، مي توانند و حق دارند در فضاي فراتر از خانواده نيز حضورداشته باشند. پاسخ اين پرسش گر چه در گفتمان غالب فقهي منفي است، ولي اولاً براي اين حکم و نهي، نص صريح قرآني نداريم، و ثانياً برخي فقها (مثلاً علامه سيد محمدحسين فضل الله ) در ذيل بحث «زن و آزادي کار» بر اين باورند که: مانعي نيست در اين که زن بي اذن شوهرش از منزل بيرون رود، به شرط آنکه حق شوهر در روابط جنسي، ضايع نشود. زني که مي خواهد پس از ازدواج هم چنان به کار اداري اش ادامه دهد مي تواند براي رعايت احتياط، در متن عقدنامه شرط کند که پس از ازدواج نيز حق ادامه فعاليت و کار را داشته باشد.11

و با استناد به ديدگاه هاي حضرت امام خميني اگر كار كردن براي زنان از حقوق باشد، جلوگيري از اين حق، جايز نيست و به ستم بر آن ها منتج مي شود. ايشان بر اين باور بودند كه: در نظام اسلامي، زن همان حقوقي را دارد كه مرد دارد. حق تحصيل، حق كار، حق مالكيت و.... 12

4. ادله روايي و سيره اي: در اين قسمت نيز ذکر نکاتي در مدخل بحث لازم است:

1. در زندگي زنان صدر اسلام مي توان در ابعاد مختلف به فعاليت هايي ارجاع داد که جوهره سياسي و اجتماعي دارد. از حضور بانوان در جنگ ها گرفته تا ساير فعاليت ها. از استناد به سيره فردي زندگي زنان شاخص و الگوي اسلامي (مثل حضرت خديجه، حضرت زهرا و حضرت زينب و....) گرفته تا ارجاع به حضور جمعي زنان در عرصه هاي مدني و سياسي.

2. استشهاد به حضور زنان در جنگ در سيره حضرت امير(س) دو پيام مهم را در خود دارد: يکي آنکه بنا به برخي از اقوال موجود در نهج البلاغه، ممکن اين نتيجه گرفته شود که حضرت امير با مشارکت زنان در عرصه هاي جمعي موافق نبودند. اما شواهد زير، ابطال گر اين فرضيه است. ديگر آنکه اگر زنان در جنگ هاي نظام اسلامي در عصر حضرت رسول و حضرت علي با آن همه خطرات حضور، نقش و سهم داشتند، چرا در فعاليت هاي کم خطرتر مثل حضور در نظام اداري از حضور آن ها ممانعت به عمل آيد و چرا از اين همه استعداد خداداد بهره نگرفت؟

در كتاب «دانشنامه امام علي» (جلد پنجم) درباره نقش بانوان در جنگ هاي عصر امير المومنين آمده است:

- درنبرد جمل،»ام فضل»، دختر حارث، حركت عايشه، طلحه و زبير را به سوي بصره به امير المومنين گزارش مي دهد.

- در نبرد صفين، «ام براء»، با سروده هايش سپاه علي را به نبرد وا مي داشت.

«-ام خير»، به هنگام شهادت عمار ياسر، سخناني بسيار مهيج بر زبان راند.

«-ام سنان»، علي را به ظفر، پيروزي و جانشيني پيامبر ستود.

- «بكاره هلاليه» در هنگام نبرد به تمجيد ياران علي و تنقيص بني اميه پرداخت.

- «زرقاء»، دختر عدي با قبيله اش در صفين حضور يافت و سخناني هيجان انگيز در تشجيع سپاه علي بر زبان راند.

- سروده هاي «سوده»، در صفين و «عكرشه» در تاريخ آمده است. 13

3. سيره حضرت زينب: اهميت جايگاه حضرت زينب در فرهنگ شيعي به عنوان الگوي زنان اسلامي و بلکه همه زنان آزاده، جاي توضيح و تذکر ندارد. از نکات عجيب زندگي حضرت زينب آن است که هم مادري موفق اند و هم در عرصه هاي فراتر از خانواده الگو و ممتازند.

همسر حضرت زينب«عبدالله جعفر» پسر جعفر طيار، بود که خود از شخصيت هاي برجسته اسلامي، از صحابه رسول اکرم و از ياران نزديک حضرت امير خصوصاً در زمان حکمراني شان بود. با اين حال حضرت زينب در حين ازدواج، شرط ضمن عقدشان، خروج از فضاي خانوادگي همراه برادر بود.14

آنچه که در اين مطالعه اهميت دارد، حضرت زينب(س)، در رفتارشان نه تنها جمع بين نظام خانواده و حضور در عرصه هاي سياسي و مبارزاتي نمود، بلکه در مقطعي فعاليت بيرون از خانواده را بر توقف در نهاد خانواده مقدم نمودند. کمترين پيام اين اقدام نوه پيامبر، فرزند علي و فاطمه و خواهر امام حسن و امام حسين آن است که هميشه و در همه شرايط مسائل خانواده (همسرداري، خانه داري و....) براي بانوان حرف اول را نمي زند. اين اقدام راه را براي استنباط اين مدعا هموار مي سازد که در صورت ضرورت و نياز زن مي تواند در فراتر از خانواده و ازجمله نظام اداري حضور تعيين کننده داشته باشد.

د. نتيجه گيري راهبردي: بر اساس طرح مسائل اين مكتوب و با توجه به بيان امتيازات و آسيب هاي يادشده مي توان به راهكارهاي زير رسيد:

راهکارهاي تعادل

تعديل و تأمل در نظام خانواده تعديل و تأمل در نظام اداري

1) مشارکت شوهران در تدبير امور منزل

2) واگذاري بخشي از کار منزل به خدمتکاران

3) فعال کردن و مسئوليت پذير نمودن ساير اعضاي خانواده در ايفاي وظايف خانه داري

4) تجليل و تفهيم نقش فداكارانه و ايثارگرانه زنان در نظام خانواده

5) فرهنگ سازي براي حذف کارکردها و عملکردهاي زائد زنان در نهاد خانواده

6) درج امکان خروج زنان براي فعاليت در نظام اداري در عقدنامه (شرط ضمن عقد)

7) انعطاف در شيوه فعاليت هاي بانوان (امكان گزينش كار نيمه وقت و پاره وقت به جاي کار تمام وقت ) در نظام اداري

8) گسترش سياست هاي کار مجازي و دورکاري به جاي کار حقيقي و حضوري در نظام اداري

9) سياست جلوگيري از اختلاط فعاليت در نظام اداري به منظور تأمين و تضمين فرهنگ عفاف

10) سياست فرهنگ سازي براي گزينش شغل مناسب با توانايي و شخصيت زنان در نظام اداري

11) سياست تأمين امنيت شغلي بانوان در نظام اداري

12) سياست هاي تأمين و رفاه اجتماعي و حمايت هاي سازماني ويژه از بانوان

13) رويكرد رسانه ملي در ارائه الگويي مناسب از نقش موفق و متعادلانه زنان در نظام خانواده و نظام اداري

فهرست منابع

القرشي، سيد علي اکبر (1419 ق) تفسير احسن الحديث، ج8، طهران، موسسه البعثه (چاپ سوم)

انصاري، ولي الله(1374) کليات حقوق اداري، تهران، نشر ميزان،

تافلر، الوين(1370) موج سوم، ترجمه شهين دخت خوارزمي، تهران، نشر نو(چاپ پنجم)

شمس الدين، محمدمهدي(1367) مقاله نظام اداري در حکومت اسلامي در کتاب حکومت در اسلام، مقالات سومين و چهارمين کنفرانس انديشه اسلامي، تهران،موسسه انتشارات اميرکبير.

فضل الله، سيد محمدحسين(1383) اسلام، زن و جستاري تازه، ترجمه مجيد مرادي، قم بوستان کتاب قم.

کوئن، بروس (1382) درآمدي به جامعه شناسي، ترجمه ي محسن ثلاثي، تهران، انتشارات توتي، ( چاپ 14)

محلاتي، ذبيح الله (1368) رياحين الشريعه، ج 3، تهران، انتشارات دار الكتب الاسلاميه،

مطهري مرتضي(1369)آشنايي با قرآن(4)؛،تهران: انتشارات صدارا (چاپ سوم)

مطهري، مرتضي(1381) مجموعه آثار استادشهيدمطهرى-ج 19، تهران انتشارات صدرا.

منصورنژاد، محمد(1386)زنان : حقوق، کرامت و هويت، تهران، انتشارات جوان پويا،

منصورنژاد، محمد(1381) مسئله زن، اسلام و فمينيسم، تهران، نشر برگ زيتون.

مهريزي، مهدي(1382) حقوق زن- دانشنامه امام علي:ج پنجم، حقوق، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي(چاپ دوم)

پانوشت ها:

1 . انصاري:1374، ص40-39.

2 . کوئن:1382، ص127.

3 .ديدگاه هاي سنتي برخي حوزويان مثل ديدگاه هاي نويسنده کتاب حجاب در اسلام، قوام الدين وشنوي.