نویسنده:/رضا احمدي، فعال سیاسی و پزوهشگر ديني

مقدمه

ارتداد از مباحث جنجال برانگيز در فقه اسلامي است که با سؤالات و مناقشات جدّي روبرو است. دسته اي از فقهاي معاصر بر آن شده اند تا تفسيری نو از اين موضوع ارايه نمايند.

فقيه نو انديش آيت الله صانعي از جمله فقهايي است که در راستاي تفسيرهاي نوين که در حوزه فقه دارند، به موضوع مرتد پرداخته اند. سؤال عمده در موضوع مرتد مجازاتي است که براي مرتد مطرح است. اگر اكراه در عقيده ممنوع است و پذيرش اسلام با آزادى و اختيار همراه است، خروج از اسلام نيز بايد آزاد باشد. پس چرا براى خروج از دين عقوبتى چنين سخت به عنوان مجازات مرتد تعيين شده است؟ اين روش، ماندن بر دين بر اساس نوعى اجبار و تحميل همراه است. اگر کسي بر اجبار بر اسلام بماند يا براي حفظ جان و يا بهره مندي از امکانات اجتماعي باشد، بيشتر با تظاهر و ريا کاري مي باشد.

مفهوم ارتداد

ارتداد، خروج از دين است. مجازات مرتد شامل کسى مي شود که از دين خارج شده و آنگاه كه خروج رابه صورت علني ابراز و اظهار مي دارد. اما اگر ارتداد خود را ابراز و اظهار نکرده و کسي از ارتداد او با خبر نباشد مجازات نمي شود؛ زيرا اعتقاد يک امر قلبي است. بنابراين، مجازات مرتد به دليل جرم و گناه اجتماعى اوست نه عقيده ى شخصى وى.

تبيين موضوع

مرتد کسي است که از اسلام خارج شده و کفر را اختيار نمايد «ثم كفر و اشرك و خرج عن الاسلام». خروج از اسلام با انکار اصل دين يا يکى از اصول دين (توحيد، نبوت و معاد) حاصل مى شود، و نيز اگر يکى از ضروريات دين را که براى همه ى مسلمانان روشن و واضح است، به گونه اى که ملازم با انکار رسالت باشد و انسان به اين ملازمه توجه داشته باشد، انکار کند باز ارتداد حاصل مى شود. امام خمينى نيز در تعريف مرتد گفته است: «المرتد هو من خرج عن الإسلام و اختار الكفر»؛ مرتد فردى است كه از دين اسلام خارج شده و آيين كفر را بر مى گزيند.

اقسام مرتد

مرتد به دو دسته تقسيم مي شود. اين نوع تقسيم بندي در احكام مرتد تأثير گذار است:

الف ـ مرتد فطرى: کسى است که پدر يا مادرش در هنگام انعقاد نطفه اش مسلمان بوده اند و خودش پس از بلوغ، اظهار اسلام کرده و سپس از اسلام خارج شده است.

در فتاواي فقهاي شيعه، مرتد فطرى محکوم به قتل است و توبه او نيز پذيرفته نمي شود. اما اگر مرد مرتد ملّى باشد نخست او به توبه دعوت مى شود و اگر توبه کرد آزاد مى شود، و الّا کشته خواهد شد. حکم زن مرتد، چه فطرى يا ملّى قتل نيست، بلکه او به توبه دعوت مي شود اگر توبه کرد آزاد مى شود و الّا در زندان باقى مى ماند و در وقت نماز او را شلاق مي زنند.

در بين اهل سنت، بنابر رأى مشهور، مرتد ـ در همه ى انواع آن ـ ابتدا به توبه دعوت مى شود، اگر توبه کرد آزاد مى شود و گرنه کشته خواهد شد و فرقى ميان مرتد ملّى و فطرى و زن و مرد، نيست.

ارتداد در اديان الهى غير از اسلام، جرم و مجازات آن مرگ است. درهمه اديان و مذاهب ارتداد را جرم و گناه شمرده اند و مجاز ات آن ـ با اختلاف در شرايط ـ مرگ است.

مجازات مرتد

در روايات بيش از ده مجازات براي مرتد آمده است که ثمره آن مجازات ذيل مي باشد. فتواي مشهور بر اساس همين روايات مي باشد:

تعريف و تبيين ديگر از مرتد از ديدگاه آيت الله العظمي صانعي

آيت الله صانعي به مناسبت هاي مختلف به موضوع ارتداد پرداخته است. در پاسخ به استفتايي در سال 1378 و در مصاحبه هاي مختلف موضوع مرتد را تبييني ديگر کرده است. ایشان می فرمایند:

«مرتد کسي است که بعد از اظهار اسلام، خدا يا رسالت پيامبر را به نحوي انکار کند که به بي احترامي و هتک و تکذيب پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و نسبت غلط دادن به ميليون ها مسلمان برگردد، و اما کسي را که در حال تحقيق و تفحّص است، ظاهراً نمي توان حکم به ارتداد نمود، چه رسد به مسأله قتل و اعدام، بعلاوه قتل و اعدام از وظايف حاکم است که خود بايد موضوع و حکم را تشخيص دهد.»

فلسفه ي مجازات مرتد بر اساس برداشت از ديدگاه معظّم له

ثانياً: با قطع نظراز اين که حفظ روحيه ى ايمانى جامعه حق مردم است، اسلام آن را از مصالح اجتماعى مى داند. در حاليكه همه را به تعظيم شعائر دين ترغيب مي كند.

مجازات مرتد، کيفرى است که به جهت اختلالي که او در نظم جامعه ايجاد کرده، مستوجب آن مجازات است.

تحليل پاسخ

مرتد را به علت بي احترامي و هتک و تکذيب پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و نسبت غلط دادن به ميليون ها مسلمان مجرم دانسته ولي فردي که در حال تحقيق و تفحّص است از موضوع مرتد خارج ساخته و نيز در مجازات آن مناقشه کرده است. بدون توجه به آيات نفي اکراه و عمومات و قواعد نمي توان مجازاتي براي مرتد تعيين کرد.