زهرا شجاعی. این دو کلمه فقط اسم و فامیل نبود که در شناسنامه یک بانوی ایرانی نوشته شود تا معرف یک تن باشد. این دو کلمه نشان از یک سلوک معرفتی است. تبیین بانویی است که در تراز نواندیشی دینی تعریف می شود. شاید همین دلیل شد تا جمعی از فقه پژوهان و نواندیشان دینی به جای " پنجمین نشست" از زنجیره نشست‌های «فقه‌پژوهی» مؤسسه «فقه الثقلین» وابسته به بیتِ حضرت آیت الله العظمی صانعی(ره) به مجلسِ سوگِ این بانوی ارجمند بنشینند که خود در شمارِ همکاران و اندیشمندان همراه با این موسسه بود. تفاوت این مجلس با سوگواری های مرسوم در نوع کنگره وار آن بود که وجهه علمی برجسته ای نیز داشت. در ابتدای این نشست، دکتر نجفی پشت تریبون قرار گرفت و چنین سخن آغاز کرد: "امروز باید پنجمین نشست از زنجیره نشست‌های «فقه‌پژوهی» برگزار می‌شد، اما...." این اما از جمله تلخ ترین اماهایی است که نگاه را از صفحه اول برنامه به صفحه دوم می برد؛ اما سوگمندانه، مرگ زودرس یکی از همکاران ارجمند و بانوان اندیشمندی که پیوسته در نظر و عمل، با شورا همکاری می‌کردند جامعه را عزادار کرد تا ایم برنامه به نشست تجلیل از سرکار خانم دکتر «شجاعی» تبدیل شود که خدمت یکایک میهمانان ارجمند، شناخته‌شده است. دکتر نجفی با این "اما..." برنامه را به سمتی برد که این بار به جای نویافته های فقهی از تجسم آن در قامت یک بانوی ادیشمند سخن به میان آید. این پژوهشگر دینی سخنانش را چنین ادامه داد؛ چنان‌که می‌دانید، دانشمند نمی‌میرد، ولی نبود او در اوج کوشش‌های علمی و پژوهشی و در روزگاری که جامعه بیش از هرگاه به آنان نیازمند است، به‌راستی، زخمی است بر پیکره جامعه علمی ما. او" نبود این بانوی ارجمند را" اول به همسر بزرگوار دکتر سیده زهرا شجاعی، آقای دکتر «توانا» وبعد به همه بانوان، آقایان و دوستداران نواندیشی دینی و فقیهان نواندیش، تسلیت گفت و افزود: امیدوارم همان‌گونه که زندگی آن ارجمند، مایه خدمات و دست‌آوردهایی بزرگ در زمینه نظری و عملی شد، مرگ او نیز با بهره‌گیری از اندیشه و راهی که در پیش گرفته بود، برای جامعه ما مایه خیر و برکت باشد. دکتر نجفی از بانیان این جلسه سخن به میان آورد و گفت این نشست، با همکاری مؤسسه «فقه الثقلین»، «مجمع ارجمند محققین و مدرسین حوزه»، مؤسسه «مفتاح الکرامه»، مؤسسه «فهیم»، «انجمن اسلامی مدرسین» و همه عزیزانی که دوست داشتند و بر خود، بایسته می‌دانستند که چنین سوگ سترگی را یادآور شوند، برگزار شده است.دکتر شجاعی در ادامه بهیکی از اقدامات روشن گر و تمیز دهنده این بانوی فرهیخته سیاسی- علمی- مدیریتی پرداخت و گفت: در کشوری که 63 یا 7 درصد پذیرفته‌شدگان دانشگاه‌هایش بانوان هستند، فقه نمی‌تواند به شخصیت، جایگاه، منزلت و حقوق بانوان، بی‌اعتنا باشد. زنده‌یاد، دکتر شجاعی را به یاد می‌آوریم که تنها برای این‌که نشان دهند در قانون اساسی «رجل سیاسی» به جنسیت، اشاره ندارد، نامزد ریاست‌جمهوری شدند؛ هرچند که پذیرفته نیامد، ولی نفس این کار نشان داد که یک فقه‌پژوه دینی به‌هیچ‌روی، پذیرش مسوولیت‌هایی در آن سطح را مخالف با آئین دین نمی‌شناسد. نجفی اضافه کرد: فتوای برجسته‌ترین علما و مراجع نواندیش و تقریبا سنتی ما هیچ ناسازگاری‌ای میان پذیرش مسوولیت‌های سنگین اجتماعی از سوی بانوان نمی‌بیند. بنابر این، این چالش ها باید بگذرد. او به یک فراز اجتماعی دیگر از کاردکرد فقه نوگرا هم یاد کرد؛ استاد بزرگوار ما آیت الله العظمی منتظری با محور قرار دادن حقوق بشر، پیش‌آهنگ هدایت فقه به‌سمت ارزش‌های جهانی معاصر بودند و ما بر این تکیه‌گاه عظیم، تکیه زده‌ایم و امیدواریم نسل نوی حوزه ما از بانوان و آقایان -که خانم دکتر شجاعی از میوه‌های حوزه علمیه قم بودند- بکوشند تا فقه در بستر تمدن اسلامی بتواند با کارآمدکردن تفسیر متون کهن، به نیازهای تاریخی، پاسخ دهد تا حیات خود را بیمه کند.

در این میان سخنانِ حجت الاسلام والمسلمین فاضل میبدی شنیدنی بود که با کلماتی مستظهر به شناختی چهل ساله از خانم شجاعی گفت: فکرش به همراه زمان در حرکت بود؛ اما چارچوب اصولی که به آن معتقد بود، استوار و ثابت مانده بود. دو چیز در ایشان برای من قابل تعجب بود؛ یکی خلوص نیت در کار و خلوص در معرفت دینی. ایشان حساس می‌کرد حقوق زن در جامعه ما تقریبا پس رفته و عقب مانده است و دنبال فرصتی برای احیای این حقوق بود. این پژوهشگر برجسته دینی این گفته اش را به یک رویداد مستند کرد؛ در سال ۱۳۷۹ و در دولت آقای خاتمی، کنگره‌ای بین المللی راجع به «تاملی بر جایگاه زن در اندیشه‌های امام خمینی» گذاشته شد که بسیار مفصل بود؛ مهمانان بسیاری داشت و مقالات متعددی در آن ارائه گردیده بود و رئیس، دبیر و برگزارکننده آن، خانم شجاعی بود. ایشان سخنرانی بسیار خوبی در سرآغاز کنگره، ایراد کرد و مقالات این کنگره با نام «تأملاتی بر نگاه زن» به چاپ رسیده است. به نظرم نخستین کار خوبی که پس از انقلاب و در زمان دولت اصلاحات، صورت گرفت، برگزاری این کنگره درباره حقوق زنان با مقالات متعدد و حضور اندیشمندان مختلف از داخل و خارج بود. فاضل میبدی به دوگانه ای هم توجه داد که نماد گروه اول شجاعی بود؛" تفکری اصلاح‌گرانه و روبه‌جلو داشت و دو چیز را –اگر نه به طور مفصل ولی دست‌کم اجمالاً- به‌خوبی می‌شناخت: یکی سنت و اسلام و دیگری جامعه مدرن." اما گروه دوم را در خانم‌هایی نشانه خوانی کرد که" بر سر یک مسأله، قصد ورود به خیابان را دارند –هرچند که من با این رفتار مخالفم- باید بدانند که این مسائل از طریق هیاهو درست نمی‌شود. تجربه می گوید، در جامعه ما هیچ مسأله و مشکلی با احساسات و هیاهو حل نشده؛ بلکه دو قطب متضاد را تشدید می‌کند و چادر را در مقابل بی‌چادری، قرار می‌دهد. این دو قطبی ‌سازی، بسیار خصومت‌زا و بد است؛ چون این خصومت به خانواده‌ها کشیده می‌شود و بین مادران و دختران، کدورت می‌آفریند و کار به جای ناهنجار می‌رسد. این استاد حوزه و دانشگاه یک توصیه به قوه عاقله جامعه هم داشت: توصیه من این است که باید نشست و اندیشه کرد. امروز در جامعه اصلاح‌گرانه، اندیشه کم داریم و اندیشه ما واقعا ضعیف است. درحالی که اگر زیربنای اصلاح، تفکر و اندیشه نباشد، در مقطعی، ظهور می‌کند و در مقطعی دیگر از میدان به در می‌رود. امروز متأسفانه غالب زن و مرد ما سیاست‌زده‌اند نه اندیشه‌ورز. فاضل میبدی با تاسف از جای خالی بانوی بافضیلت، زهرا شجاعی یاد کرد و گفت: از کسانی که با او هم‌فکر و هم‌صدا هستند و راه او را دنبال می‌کنند، درخواست می‌کنم که بار اندیشه را قوی کنید؛ چه ده سال دیگر به نتیجه برسد؛ چه پنجاه سال دیگر و چه صد سال دیگر. ما در مسأله حقوق زنان (مانند حجاب) هیچ‌گاه به‌دنبال نتایج زودهنگام نیستیم. معمولا حاکمان ما با مسائل، از روی احساسات، برخورد می‌کنند؛ لذا یا از بگیروببند، بهره می‌برند یا از زدوبند و یا از دعواهای لفظی در رسانه؛ ولی این رفتارهاهیچ نتیجه‌ای در بر ندارد و راه حل نهایی، اندیشه و فکر است. بنابر این اگر خواسته باشیم حرکتی را اصلاح‌گرانه به جلو بریم حق زن را در دنیای مدرن، احیا کنیم؛ اولا باید سنت را به‌درستی بشناسیم؛ ثانیا دنیای مدرن را خوب شناسایی کنیم. این پژهشگر برجسته به نویافته های فقهی و نگاه کرامند مرجعیت نواندیش به جایگاه زن نیز پرداختی دقیق و ظریف داشت.

دکتر شهیندخت ملاوردی نیز با تکریم شان علمی و مدیریتی سیده زهرا شجاعی از یک رویداد کاری و مدیریتی سخن به میان آورد؛ مرکز امور مشارکت زنان ریاست جمهوری در اجرای بند ج ماده ۱۵۸ قانون برنامه سوم توسعه به منظور ارتقای وضعیت زنان و تسهیل امور حقوقی و قضایی آنان از سال ۷۹ بررسی مشکلات حقوقی را تحت عنوان «طرح نظام جامع حقوقی و قضایی زنان» در دستور کار خود قرار داد [به دور از پراکنده‌کاری] و با توجه به بنیه علمی و فقهی دانشگاه مفید قم اجرای طرح بر عهده این دانشگاه قرار گرفت. در این طرح ضمن بررسی مبانی نظری حقوق زنان و ضرورت تجدیدنظر در آن کلیه قوانین مربوط به زنان مورد بررسی قرار گرفته و تلاش بر آن بوده که با بهره‌گیری از فقه پویای شیعه و مطالعات تطبیقی و با توجه به زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی جامعه، پیشنهادات مناسب در جهت بهبود وضعیت زنان ارائه گردد. این پژوهشگر و فعال امور زنان ، از نتیجه کار چنین گفت: ماحصل این تحقیق ۳ساله دو جلد کتاب «بازپژوهی حقوق زن» است و لایحه‌ای ۶۰ ماده‌ای ( تحت عنوان اصلاح پاره ای از قوانین مربوط به زنان، شامل پیشنهاد اصلاح و تغییر، نسخ و وضع قوانین جدید) که در اردیبهشت۸۴ و در پایان عمر دولت اصلاحات تا مرحله کمیسیون لوایح دولت پیش رفت و سپس در دولت بعدی به بایگانی تاریخ سپرده شد! دکتر ملاوردی از شجاعی به نیکی یاد کرد و گفت: پیشگفتار اول جلد اول کتاب بازپژوهی حقوق زن به قلم خانم شجاعی که فرازهایی از سخنرانی ایشان در نشست چالش های حقوق زنان در فقه- مشهد/آذر ۹۷ تحت عنوان «تحولات زمان و ضرورت بازپژوهی»، برگرفته از آن است، در خصوص الزامات انجام این طرح جامع قابل تامل است و ترجیحا عینا به آن استناد می‌شود:" امروزه اگر کشوری درصدد ارائه الگویی مطلوب و اسلامی از یک جامعه کاملا ارزشی و دینی است باید در حقوق زنان سخن متعالی را به ارمغان آورد و این میسر نمی‌شود مگر آنکه زن و حقوق وی در ذهنیت فرهنگی- اجتماعی جامعه جایگاه واقعی خویش را پیدا کند." او باز هم از زبان قلم شجاعی سخن را ادامه داد؛" اندیشه‌ای را که گذشتگان دریافته‌اند یا راهی را که آنان رفته اند، تقدس نمی‌یابد مگر اینکه آنچه در گذشته جریان یافته حقیقتی زمان‌ناپذیر بوده باشد، زیرا حقیقت زاییده زندگی است و این پیام اجتهاد پویا و نقش زمان و مکان در آن است و با تکیه بر این‌گذشته است که اندیشمندان ما خود را ایستاده بر قله‌های رفیع سنت اسلام می‌دانند و از آنجا به نظاره افق دوردست و روشن می‌نشینند." او از دغدغه های جاودانیاد شجاعی در قالب "دو واقعیت " گفت؛" واقعیت آن‌ است که پاره‌ای از احکام و قوانین ما ناسازگار با عدالت به نظر می‌رسند و پرسش‌های فراوانی را فراروی ذهن پرسشگر نسل حاضر به ویژه زنان جامعه اسلامی ایجاد می‌کند که این موضوع با وجود اعتقاد جهان شمولی و عدالت گستری دین مبین اسلام برای جویندگان و تشنگان عدالت قابل توجیه نمی‌باشد. در واقع مهم‌ترین چالشی که امروزه در پیش روی کشورهای اسلامی وجود دارد چگونگی ارتباط دستاوردهای عصر مدرن با اسلام است و این‌کار قطعا مستلزم تفسیری نو نسبت به بسیاری از آموزه‌های اسلام است که با مقتضیات عصر همخو‌انی داشته باشد. واقعیت دیگر آن است که تغییر و تحول در عرصه حقوق زنان به واسطه حساسیت‌ها و چالش‌های پیش رو با صعوبت خاصی مواجه می‌گردد و این ‌مهم از یک سو مستلزم شناخت نیازهای واقعی حقوق زنان در جهت نیل به شان و‌ منزلت و حفظ کرامت زن مسلمان در سطح کشور و جامعه جهانی بوده و از سوی دیگر نیازمند نگاهی همسو در ضرورت پرداختن به مسایل زنان و به تبع آن اصلاحات لازم در این خصوص است که این‌مهم بیش از همه بر دوش فقهای دوراندیش و زمان‌شناس سنگینی می‌کند. "

در آخر نوبت به همراه و همسر زهرا شجاعی، حجت الاسلام والمسلمین دکتر توانا رسید که به نوعی صاحب عزای اصلی بود و دیگران به تسلیت او سلام می گفتند. اوغمگنانه و متاثر چنین آغاز سخت کرد؛ این فرصت به من داده شده تا درباره خانم دکتر زهرا شجاعی، صحبت کنم. اگر ممکن باشد آب دریا را در یک کوزه ریخت، البته من هم خواهم توانست این تکلیف را ادا کنم. او این شعر را هم وصف حال خویش یافت واز بیان حضرت مولوی، خواند:

این پژوهشگر دینی قدردانی خود را از بانیان مجلس نکوداشت چنین بیان کرد:

از بیت معظم و معزز حضرت آیت الله العظمی صانعی(قدس سره)، مؤسسه شریف «فقه الثقلین» و سایر مراکز و مجامعی که این برنامه را تدارک دیده‌اند و از همه حضار محترم که از راه دور و نزدیک، تشریف آورده‌اند، تشکر می‌کنم. او سپس زاویه ای نو در زندگی زنان سرزمین مان را بازنمایی کرد و گفت: در سخنان و نوشته‌های برخی از علما می‌شنویم و می‌خوانیم که اگر در کسب علم یا موقعیت اجتماعی بدین‌پایه رسیده‌اند، مدیون همسران خویشند، اما چرا همیشه زنان باید فداکاری کنند و مردان به مقامات بالا برسند؟ عکس این قضیه را صادق نباشد؟ این درحالی است که در تجربه زندگی سیده زهرا شجاعی می‌بینیم که می‌گوید نه زن باید فدای مرد شود و نه مرد فدای زن. اگر در زندگی مشترک، «من» و «تو» بر داشته شود و «ما» ظهور کند؛ و به‌جای فدا شدن یکی از دو نفر، تعامل و تعاون در مسیر تکامل باشد، زن و مرد همچون دو نهر خواهند بود که به هم پیوسته و تبدیل به رودی خروشان خواهند شد و باهم به اقیانوس بی‌کران هستی و کمال حقیقی، ورود خواهند کرد. او که همنفس و هماندیش این بانوی فاضله بود.

پیام زهرا شجاعی را به جامعه چنین بیان کرد:" زن ایرانی شایستگی رشد و کمال را دارد؛ پس لفطا فقط مانع نشوید. " قطعا اگر موانع راه برداشت شود ما به شکوفایی ظرفیت های ممتاز بانوان وطن روز های بهتری برای میهن خواهیم داشت. دکتر توانا حرف خود را هم در ادامه پیام بانوی اش بیان کرد: سخن من نیز در همین راستاست: این ریشه مپندار که خاری است. اگر موانع رشد زنان بر داشته شود و با نگاه انسانی و اسلامی مبتنی بر شیوه و سنت اهل بیت ععع و با امکانات برابر با مردان، دیده شوند شاهد، بروز زنان فرهیخته‌ای چون زهرا شجاعی، زهرا رهنورد، زهرا صدرااعظم نوری، فخرال‌سادات محتشمی، شهین‌دخت مولاوردی، الهه کولایی، فاطمه راکعی، سیده فاطمه طباطبایی و ده‌ها فرهیخته دیگر خواهیم بود که در عرصه‌های مختلف، به فرهنگ و تاریخ این مرزوبوم، خدمت خواهند کرد.

به گزارش پایگاه خبری دفتر آیت الله العظمی صانعی(ره) در این مراسم چهره های برجسته حوزه و دانشگاه، فعالان حقوق زنان، نواندیشان فقهی و چهره های سیاسی و مدیریتی حضور داشتند.