گزارشی از نشست فقه پژوهی با موضوع «کرامت انسان»؛ استاد روحانی: در احترام به انسان ها بحث مومن و مسلمان، ایمان و کفر، کوچک و بزرگ و زن و مرد نیست، ملاک بنی آدم به معنای فرزندان آدم است/ مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی فقیه و سیاست مدار مخلص این نظام بود و چه سرمایه عظیمی، مظلومانه از دست ملت ایران گرفته شد/ اگر در جمعی انسان های شریف و فرزانه ای وجود داشتند اما یک انسان نادان و ابله را گماشتند این کار، کرامت انسان را نقض می کند.

آیت الله حاج شیخ عباسعلی روحانی در نشست فقه پژوهی با موضوع «کرامت انسان» که به همت مؤسسه فقه الثقلین قم و با حضور علما و اندیشمندان حوزوی و دانشگاهی در محل دفتر مرحوم آیت  الله  العظمی صانعی در قم برگزار شد، اظهار داشت:

بحث کرامت انسان بحث طویل الذیلی است. اینکه کرامت یعنی چه، ده ها تفسیر و متن درباره موضوع کرامت انسان وجود دارد که محضر شما عرض میکنم. برای نمونه عالمی می نویسد: کرامت انسان این است که خدا به وی عقل و اختیار داده است و خداوند متعال به او نعمت های متفاوتی را داده باشد. متنی را از یکی از مفسرین اهل تصوف دیدم که 15 نظر درباره کرامت انسان نقل کرده است؛ سُلمی یکی از متقدمین مفسرین است که در تفسیر خود به این آیه که می رسد، اقوال اعاظم متصوفه و عرفا را نقل می کند که چرا انسان کرامت دارد؟ تا اینکه به این سخن می رسد که انسان موجود بسیار زیبایی است، خیلی خوش صدا است، حسن صوت و حسن صورت دارد، با دو دست غذا می خورد در حالی که بقیه حیوانات با دهان شان غذا می خوردند، و روی دو پا راه می رود. در برخی روایات نامعتبر هم از قول ابن عباس و امثال ایشان، چنین مسائلی را درباره کرامت آورده اند.

وی ادامه داد: بدون استثناء در وجود هر انسانی از کودکی که خود را می شناسد و شاید قبل از آن، حسی به نام احترام پسندی، احترام پویی و احترام پذیری وجود دارد. این حس در همه وجود دارد و کاری به دین، مذهب و خدا و پیامبر ندارد. هر انسانی این حس را دارد که احترام را می پسندد، دنبال احترام است و احترامی که به سوی او می آید را می پذیرد. اگر در همسایگی شما کسی باشد که هر روز صبح که از منزل بیرون می آیید و او را می بینید، به شما لبخند می زند، عرض ارادت و محبت می کند، جلوتر از شما راه نمی رود، اگر شما با ماشین از کوچه رد می شوید و او هم از آن کوچه رد می شود، ترمز می کند تا اول شما رد شوید؛ این ها احترام است و بخواهید یا نخواهید به او سمپاتی پیدا می کنید و او را دوست می دارید.

آقای روحانی با بین اینکه احترام یک مقوله انتزاعی است و در هر عرفی امری را ارزش گذاری می کنند، گفت: احترام یک مقوله انتزاعی است. در هر عرفی چیزی را ارزش گذاری می کنند و به ارزش های او احترام می گذارند، این ها امر عرفی است. در جایی وارد می شوید، همه نشسته اند، یک نفر جلو پای شما بلند می شود، اما بقیه تکان نمی خورند اسم این در عرف ما احترام است. در یک جمعی بودیم، بزرگی به آن جمع وارد شد همه به احترام او برخاستند اما یک نفر که آدم شاخص و سرشناسی بود و با وی کینه ای از قبل داشت، تکان نخورد. همه این آقا را که احترام نکرد، نقد و اشکال کردند و برخی گفتند: این چه کاری بود که تو کردی؟! احترام یک امر عرفی است و هر انسانی و لو کودک باشد، احترام را دوست می دارد و می پسندد. همچنین دنبال این است که به او احترام گذاشته شود و از احترامی که به او گذاشته می شود، استقبال می کند. کسانی که به شما احترام می کنند، به وی عکس العمل، مهر و محبت و واکنش مثبت نشان می دهید، این در خمیرمایه وجودی هر انسانی است.

آیا کرامت ذاتی یا اکتسابی است؟

استاد پژوهشکده امام خمینی با بیان این نکته که آیا کرامت ذاتی یا اکتسابی است؟ یا اینکه آیا کرامت تکوینی یا تشریعی است؟ افزود: علامه طباطبایی(رض) در المیزان، کرامت را ذاتی دانسته  است اما عده ای از شاگردان ایشان، کرامت را اکتسابی دانسته اند در حالی که کرامت اکتسابی قابل انکار نیست. کرامت به همین معنایی که عرض کردم؛ نه به معنای ارزش های ذاتی انسان، چون عقل و اختیار، ارزش ذاتی انسان است. این که انسان روی دو پا راه می رود و بقیه روی چهار پا راه می روند، اگر کسی اصرار دارد که این هم ارزش ذاتی انسان باشد، ایراد ندارد. خیلی از ارزش های ذاتی را انسان و موجودات دیگر دارا هستند. اساساً هر ماهیتی که لباس وجود پوشید، دارای ارزش است. اگر نپذیریم باید قائل به عبث در خلقت شویم. به کدام موجود در عالم می توان انگشت گذاشت که این بی خود و فاقد ارزش است؟

وی تصرح کرد: تمام عالم وجود با همه انواع و اقسام موجودات، از ماده تا معنا، تجلیات عشق به خدا و جلوه های رحمت خدا هستند و خداوند عالم را به محبت و رحمت خود آفرید. «کنت کنزا مخفیا فاحببت ان اعرف، فخلقت الخلق لکی اعرف». تمام موجودات عالم آیه ها، ظلّ و بازتاب جمال خداوند هستند. مگر ماهیتی داریم که لباس وجود بپوشد، قطره ای از اقیانوس وجود در حدود او بچکد، اما دارای ارزش نباشد؟ پس کرامت، ذاتی خلقت است. کرامت به معنای ارزش است و هیچ موجودی بی ارزش نیست.

وی ادامه داد: در آیه شریفه «وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَني‏ آدَمَ» آدم کجاست؟ بنی آدم شامل خود آدم هم می شود یا نه؟ بنی آدم با آدم متفاوت است. می شد بفرماید «و لقد کرمنا الانسان» یا «و لقد کرمنا البشر» یا  «و لقد کرمنا الناس»، اما چرا بنی آدم گفته است؟ در بنی آدم، بنی مضاف و آدم مضاف الیه است. بنی جمع ابن است. بنون و بنین، جمع سالم ابن است و ابن به معنای پسر است. در بنی آدم آیا منظور پسران آدم هستند؟ یعنی ذکور از فرزندان آدم را خداوند تکریم کرده است؟ پس اناث فرزندان آدم چه می شود؟ حتماً خواهید فرمود که بنی آدم مثل یا «ایها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام» است که همه را شامل می شود. درست است که «الذین» مذکر است اما از باب تقلیل گفته اند که خانم ها را هم شامل می شود، آیا این نقض کرامت انسان نیست؟ چرا تقلیل از این طرف؟ چه می شد اگر می فرمود که «یا ایها اللواتی کتب علیکم الصیام» یا «یا ایها اللواتی آمنتن کتب علیکن الصیام»، تا مردان را هم شامل شود؟ نمی خواهم درباره این دو مسئله صحبت کنم، شاید آخر بحث اشاره ای کردم.

آقای روحانی با بیان اینکه انسان موجودی احترام پسند است و با محبت و مهربانی متفاوت است، تصریح کرد: انسان موجودی احترام پسند است. ما از بقیه موجودات بی خبر هستیم. آیا اسبان، گوسفندان و شتران هم احترام می خواهند؟ البته محبت امری است اما احترام امر دیگری است. بسیاری از حیوانات مثل سگ ها اسب ها، محبت و مهربانی را می فهمند و واکنش مثبت نشان می دهند. وقتی به برخی از حیوانات وحشی محبت کنیم، محبت را می فهمند و واکنش نشان می دهند، این یک بحث است. ولی احترام که یک امر عرفی است آیا در جامعۀ غیر جامعه انسان، دیده شده و دیده می شود؟ من چون سخنگوی این مقولات نیستم، نمی دانم، اما انسان این حس را دارد؛ انسان احترام را می  پسندد، احترام را می خواهد و احترام را می پذیرد. این حس انسان، یک نیاز است. مثل اینکه انسان گرسنه می شود، غذا می خواهد؛ تشنه می شود، آب می خواهد و تمام نیازهای فطری و غریزی نوع انسان، پاسخ مناسبی در طبیعت دارد و خدای تبارک و تعالی برای انسان در طبیعت قرار داده است. لذا حس احترام پسندی، احترام جویی و احترام پذیری، بدون استثنا در تمام انسان ها وجود دارد.

وی ادامه داد: خدای تبارک و تعالی با شریفه «وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَني‏ آدَمَ» این حس (احترام) را به رسمیت شناخته است. لذا به انسان باید احترام گذاشته شود و بحث مومن و مسلمان، ایمان و کفر، کوچک و بزرگ و زن و مرد نیست، ملاک بنی آدم به معنای فرزندان آدم است. پس فرزندان آدم که حس احترام خواهی، احترام پسندی و احترام پذیری دارند را ما قبول کردیم.

اگر کرامت ذاتی و به اراده تکوینی باشد، یعنی خدای تبارک و تعالی به اراده تکوینی در ذات و سرشت انسان، کرامت را قرار داده است، کدام قدرتی می تواند آن را از دست انسان بگیرد؟ مگر اراده تکوینی پروردگار، قابل سلب است؟ این اراده ذاتی و تکوینی اینجا مطرح نیست. انسان این حس را دارد که احترام را دوست دارد. خدای تبارک و تعالی در این آیه می فرماید: ما کرامت انسان را پذیرفته ایم.

 کرامت یک اصل و قاعده مَنّی

آقای روحانی با بیان اینکه کرامت یک اصل و قاعده مَنّی است، گفت: امتنان یعنی منت پذیری، کار من و شماست اما منت گذاری کار خداست؛ پس اصل منّی است و خداوند منّت گذاشته است. می گویند حدیث رفع در مقام امتنان است، نخیر در مقام مَنّ است. اصل کرامت انسان و به رسمیت شناختن احترام خواهی انسان که در جامعۀ بنی آدم مطرح شده است را خدای تبارک و تعالی با این بیان به رسمیت شناخته است.

روحانی با یادکرد هفتمین سالگرد درگذشت مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی، تصریح کرد: رحمت و رضوان خدا بر مفسّر، فقیه و سیاست مدار مخلص این نظام مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی(رض) باد که روز نوزدهم دی ماه، سالگرد هفتمین درگذشت ایشان بود و چه سرمایه عظیمی، مظلومانه از دست ملت ایران گرفته شد. من تفسیر راهنمای ایشان را در این بحث نگاه کردم. تفسیر ایشان را گاهی نگاه می کنم؛ به خصوص آیاتی که به صبر، جهاد، مبارزه و مقاومت مربوط می شود چون اکثر نکاتی که ایشان نوشته اند زیر فشار زندان دوران مبارزه نوشته اند که بسیار دلچسب است. مثل اینکه با همه وجودش آن فراز را لمس کرده و از آن نکته درآورده است.

وی ادامه داد: آن مرحوم در بحث کرامت انسان در آیه «ولقد کرمنّا»، نوزده نکته مطرح کرده که چهار نکته آن مربوط به «وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَني‏ آدَمَ» است. مرحوم هاشمی رفسنجانی متمایل به کرامت ذاتی است و منظور آقایانی که کرامت ذاتی را مطرح کردند، این است که خداوند این فضیلت را به هر انسان بما هو انسان داده است که محترم باشد. برخی تعلیل کرده اند که چرا خداوند این فضیلت را به انسان داده است؟ به خاطر اینکه انسان عاقل، مختار و آزاد است و .... آن صوفی قرن پنجم می گفت چون انسان خوش تیپ است. انسان چون خوش تیپ و خوش صدا است، خدا خواسته او را محترم بداند. نه، این کرامت با معنایی که عرض کردم، کرامت ذاتی نیست. کرامت اکتسابی هم در جای خود درست است؛ یعنی با سرمایه هایی که خدا به انسان داده، راه تقوا، عمل صالح و قرب به خداوند را طی کرده و به ارزش های والاتری دست پیدا می کند. «انّ اکرمکم عندالله اتقاکم» یا «کل تقی مکرم عندالله و الإکرم من کان اتقاکم» و ... جای خودش درست است که کرامت عنداللهی است و ربطی به کرامت «وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَني‏ آدَمَ» ندارد.

روحانی با بیان اینکه آیه شریفه «وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَني‏ آدَمَ» از آیات تشریع از سوی خدای تبارک و تعالی است، افزود: بنده جمله «وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَني‏ آدَمَ» را جعلی (تشریعی) می دانم؛ خدای تبارک و تعالی احترام انسان بما هو انسان را به رسمیت شناخته است. اگر دوستان، بزرگان و کسانی که این کرامت را ذاتی می دانند، منظورشان این است فنعم الوفاق، و مثل حدیث «رُفع عن اُمتی تسعة اشیاء» است. خداوند در حدیث رفع بر امت اسلام منّت گذاشته و نُه دردسر را از جلو پای آنان برداشته است. اینجا هم خداوند بر فرزندان آدم بر اساس حسی که در جبلّت آن ها قرار داده که احترام پذیر، احترام پسند و احترام خواه هستند، منّت گذاشته و این حس ها را به رسمیت شناخته است.

کرامت اصل متغیّـر

روحانی اضافه کرد: آیا این یک اصل لایتغیّر است؟ خیر. جاهایی خداوند احترام را استثنا کرده است. «فمن یهن الله فلا مکرم له» اگر کسی مورد اهانت خدا قرار گرفت، کاری کرد که مورد اهانت شود، هیچ کس حق ندارد از او اکرام کند. «الزَّانِيَةُ وَ الزَّاني‏ فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ وَ لا تَأْخُذْكُمْ بِهِما رَأْفَةٌ في‏ دينِ اللَّه‏» آیا خواباندن یک انسان و شلاق زدن او، احترام به اوست؟ احترام نیست، بلکه سلب احترام است ولی خداوند اجازه داده است، چون این شخص به احترام دیگران بی احترامی کرده  است. تمام حدود در اسلام، از باب کرامت بقیه انسان ها است. حدی را بر کسی جاری می کنند به دلیل این که احترام دیگران را شکسته است. لابد جرم، فاش شده است که «فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ‏» و اگر فاش نمی شد و مجرم بین خود و خدا توبه می کرد، کسی کارش نداشت. «وَ السَّارِقُ وَ السَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُما جَزاءً بِما كَسَبا نَكالاً مِنَ اللَّه‏‏» خداوند فرموده که دست سارق را ببُرید. این کار بی احترامی نیست؟ بی احترامی است اما وی مستحق این کار است چون احترام اموال و انسان های دیگر را شکسته است لذا خداوند با این بی احترامی برخورد می کند.

آقای روحانی عنوان کرد: اگر از بنده سوال بفرمایید که اصل کرامت انسان یک اصل فقهی است؟ عرض می کنم: خیر. آیا اصل حقوقی است؟ خیر؛ بلکه کرامت فراحقوقی، فرافقهی و یک اصل تربیتی، فقهی، حقوقی و احتماعی است.

درباره قاعده طهارت می گوییم که یک اصل و قاعده است چون در ابواب مختلف فقه از آن استفاده می شود؛ اما اصل کرامت انسان که در آیه مطرح است در فقه، حقوق، روانشناسی، روان کاوی، امور اجتماعی، امور حکومت، مسائل و فروعات زیادی دارد. آیا آیه «لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى‏‏‏» چیزی جز کرامت انسان است؟ به فقیر که کمک می کنید، اگر با دست راست دادید، دست چپ از آن مطلع نشود. «صدقة السرّ تطفوا غضب الرب» صدقه سرّ مگر چیزی جز حفظ کرامت و احترام انسان است؟

لزوم حفظ کرامت بنی آدم

استاد پژوهشکده امام خمینی با انتقاد از برخی روش های سیمای جمهوری اسلامی که با کرامت افراد و خانواده ها ناسازگار است، گفت: تلویزیون نشان می داد که کمیته امداد حضرت امام برای خانواده های مستمند، جهیزیه هایی تهیه کرده بود. این ها را بار وانت کرده بودند، در شهر می گرداند، به در خانه نیازمند می بردند و از عروس و داماد فیلم و عکس می گرفتند. من در سخنرانی خود در اصفهان، داد زدم که این چه کاری است که شما می کنید؟ چرا کمک کردن به فقیر را نشان می دهید؟ این بی احترامی به انسان است، ولی متأسفانه از این  موارد فراوان داریم. اگر در جمعی انسان های شریف و فرزانه ای وجود داشتند اما یک انسان نادان و ابله را گماشتند این کار، کرامت انسان را نقض می کند.

روحانی ادامه داد: در آیۀ «وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَني‏ آدَمَ»، بنی آدم جمع است. این جمع آیا جمع مجموعی است یا جمع افرادی؟ عام گاهی عام مجموعی است و گاهی عام افرادی و استغراقی است. جمع فرزندان آدم، کل و ادات عموم ندارد و معلای به الف و لام نیست، پس عام نیست اما جمع است. آقایان، علما و بزرگان می گویند که این شامل هر انسانی اعم از سیاه، سفید، بزرگ، کوچک، کافر، مسلمان، شیعه، سنی، ناصبی و .. می شود. یا ابن ملجم مرادی، اشقی الاولین و الاخرین را نیز شامل می شود. امیرالمومنین(ع) با او چه کرد؟ وقتی ابن ملجم دستگیر شد، امیرالمومنین(ع) توصیه کرد که «اگر خودم ماندم که می دانم چه کنم. (بزرگی می گفت حضرت اگر زنده می ماند حتماً او را می بخشید) و اگر از این ضربت از دنیا رفتم، فقط یک ضربه به او بزنید.» در ایامی که ابن ملجم اسیر شد، امیرالمومنین(ع)، امام حسن(ع) را صدا زد و فرمود: «مقداری از شیری که برای من آوردید به ابن ملجم که اسیر است ببرید.» آیا این کار چیزی جز کرامت انسان است؟ تمام دستوراتی که در قرآن و حدیث برای اداره زندگی این دنیایی و آن دنیای انسان آمده است منطبق بر این اصل است که «وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَني‏ آدَمَ».

نمونه ای از فتاوا در مصاف با کرامت و حفظ حرمت انسان

روحانی با بیان اینکه باید ببینیم کرامت و حفظ حرمت انسان بما هو انسان، آیا با برخی از احکامی که در فقه استنباط شده، سازگاری دارد یا نه؟ تصریح نمود: برای نمونه فتوای مشهور علمای اسلام سنی و شیعه تا قرون اخیر، حد رجم بوده است که اگر محصنه یا محصنه ای زنا کرد، باید گوادلی بکنند، وی را چال کنند، دور او خاک بریزند، تا سینه از گودال بیرون باشد و آن قدر وی را با سنگ بزنند و رجم کنند تا بمیرد. آیا این حکم از اول بوده است؟ در اسلام چنین حکمی بوده است؟ در کتاب شریف کافی روایت صحیحه ای منقول از امام صادق(ع) وجود دارد که رجم در اسلام بوده، در قرآن نازل شده است ولی آن ها در قرآن نیاوردند و تحریف کردند. عین این را صحیح بخاری نقل کرده که مسند آن صحیح است؛ با این عبارت که رجم در قرآن بوده و می خواستند آن را به قرآن اضافه کنند اما ابن مسعود قبول نکرد. با این روایت باید چه کار کرد؟

یادم است انقلاب که پیروز شد، چند مورد حکم رجم را در برخی شهرستان ها اجرا کردند که آن قدر سر و صدا کرد و بی آبرویی درست کرد که به بیت شریف امام رسید، امام فرمود تعطیلش کنید و رجم اجرا نشود. اگر احکامی در عصر و زمان ما موجب وهن اسلام و بی حرمتی به انسان باشد، آیا همچنان آن را اجرا کنیم؟ آیا اصل کرامت که یکی از زیربنایی ترین اصول دین است را تعطیل کنیم؟

استاد حوزه و دانشگاه اضافه نمود: ما چهل و خورده ای سال درباره اصل عدالت و کرامت گفتیم اما چه کرده ایم؟ امروزه گفته اند که نان را با کارت بخرید تا شماره بیندازد که چند عدد نان می خورید، لابد منظورشان کنترل نان و آرد کشور است و حرفی نیست. چند روز پیش شایعه ای درست کردند که برای هر کارت چهار قرص نان می دهیم. البته هر چیزی را شایع می کنند و بعد از اینکه قبح آن ریخت، می توانند آن را عملی کنند. در اصفهان گوشت کیلویی صد و ده تومان بود. اسکناس 200 تومانی  جدید تازه چاپ و به بازار آمده بود. شایعه ای پیچید که می خواهند یک کیلو گوشت را 200 تومان کنند به همین خاطر این اسکناس به بازار آمده است. ما در خطبه نماز جمعه به شدت حمله کردیم که این حرف چیست؟ چرا شایعه درست می کنید؟ خیلی نگذشت که هر کیلو گوشت 250 تومان شد! این که چند نان می خورید برخورد با کرامت انسانی است.