محمدجواد نجفی، عضو هیأت علمی دانشگاه قم، گفت: یکی از ویژگی‌های نگرش نوین فقهی، این است که با اخلاق، در ارتباطی عمیق و ژرف است. فقه، منهای اخلاق، سامان نمی‌گیرد. در واقع، اخلاق روح فقه است و فقه، پیکری از مجموعه‌ای که روح، گوهر و هسته اصلی‌اش را اخلاق شکل می‌دهد و هیچ حکمی نمی‌تواند ضداخلاقی و خلاف اخلاق باشد یا گوشه‌ای از ارزش‌های جاودان و جهان‌شمول اخلاقی را فرو بکاهد و نادیده بگیرد.

محمدجواد نجفی، عضو هیأت علمی دانشگاه قم، در این نشست گفت: بی‌گمان، نواندیشی دینی امروز یک پروسه شناخته‌شده و یک لفظ گران‌بار از معناست و با همه آن میراث شکوهمندی که دارد و با برخورداری از دانش‌های نوین می‌کوشد که به کلیت دین، نگاهی داشته باشد که بتواند به نیازها و انتظارات او از دین، پاسخ بدهد. این کلیت اندیشه دینی است، ولی در نواندیشی فقهی باز هم یک سری بنیان‌ها و پایه‌های استوار داریم؛ از جمله این‌که نواندیشی فقهی یا نگرش نوین به فقه، بر این باور است که فقه توانایی پاسخ‌گویی به نیازهای مردم هر روزگار را خواهد داشت؛ یعنی فقه، چنان قوی و فربه است که به پرسش‌های زمانه در قلمرو فقه، پاسخ می‌دهد.

فقه، همه دین و معرفت دینی نیست

وی تأکید کرد: فقه، همه دین و معرفت دینی نیست بلکه تنها به پاره‌ای از پرسش‌ها و نیازهای انسان در دنیای جدید، پاسخ می‌دهد و این پاسخ‌ها با انتظار از فقه، سازگار است. شاید در گذشته، به دلیل یکنواختی روند دانش فقه، انتظار از فقه، جای طرح چندانی نداشت، ولی امروز با گسترش پیوندهای انسانی و با توجه به عصر انفجار ارتباطات و دنیای ارتباطات، بی‌گمان فقه باید خود را در مسیر نیازهای فکری و اجتماعی مردم قرار بدهد.

فقیه باید پیوسته نیازهای جامعه خود را رصد کند

نجفی افزود: شاید اگر امروز، نیازسنجی را در حوزه کار فقیهان بدانیم، کسانی دچار شگفتی بشوند، ولی واقعیت این است که فقیه باید پیوسته نیازهای جامعه خود را رصد کند. یکی از متفکران، درباره استاد مطهری می‌گفت: او نه تنها به پرسش‌های زمانه خود، پاسخ می‌گفت، بلکه اصولاً خودش پیشاپیش به طرح مسأله می‌پرداخت؛ یعنی فقیه روزگار ما باید با نیازسنجی جامعه، پیشاپیش به مباحثی بپردازد که چه بسا امروز، جامعه به آنها توجه ندارد و ممکن است چندین سال و حتی چند دهه بعد به آنها بپردازد. بنابر این، نیازسنجی، یکی از اجزاء نگرش نوین فقهی است.

وی یادآور شد: نگرش فقهی بر این باور است که ما به کمک منابع موجود با اجتهاد پویا و پیوسته، به دنبال یافتن پاسخ‌هایی هستیم که جامعه ما از ما طلب می‌کند، نه اینکه بسته‌های از پیش تعیین‌شده، مشخص، دربسته و ناشناخته‌ای باشد که در اختیار گروه خاصی قرار دارد. ما پیوسته به نوآوری دست می‌زنیم و نیازهای جامعه را پاسخ می‌دهیم؛ یعنی ما در سطح زندگی و جامعه خودمان به مسائلی مانند آزادی، دموکراسی، حقوق بشر، حقوق زنان و انبوه مسائلی که وجود دارد، برخورد می‌کنیم و از این واقعیت به سمت قرآن کریم، رهسپار می‌شویم تا ببینیم قرآن چه دیدگاه یا چشم‌اندازی درباره مسائل مورد بحث ما ارائه می‌دهد؟ بنابر این، نگاه ما نگاه ایدئولوژیک، ازپیش مشخص‌شده و جبری نیست؛ آن گونه که کسانی تصور کنند نیازی به بازخوانی، پالایش و نقد در آن وجود ندارد، بلکه ما همواره باید منابع نخستین خود را زنده، نقد و پالایش کنیم تا بتوانیم پاسخ‌گوی نیازهای جامعه خویشتن باشیم.

عضو هیأت علمی دانشگاه قم ادامه داد: امروز، فقه سویه‌های مختلف اجتماعی پیدا کرده و اگر امروز از «فقه اجتماعی» و «فقه سیاسی» سخن به میان بیاوریم، به بیراهه نرفته‌ایم؛ چون در قرآن کریم، آیاتی هست که مفسران ما دیدگاه‌هایی و متفکران و دین‌اندیشان ما بنیان‌های فکری‌ای در حوزه سیاست دارند که بر آنها استوار کرده‌اند. البته این سخن، توضیحات خاص خود را می‌طلبد تا مرز استخدام دانش‌ها برای فهم قرآن کریم را از تحمیل آراء و نظریات خود بر قرآن، جدا کنیم.

وی اظهار داشت: یکی از ویژگی‌های نگرش نوین فقهی، این است که با اخلاق، در ارتباطی عمیق و ژرف است. فقه، منهای اخلاق، سامان نمی‌گیرد. در واقع، اخلاق روح فقه است و فقه، پیکری از مجموعه‌ای که روح، گوهر و هسته اصلی‌اش را اخلاق شکل می‌دهد و هیچ حکمی نمی‌تواند ضداخلاقی و خلاف اخلاق باشد یا گوشه‌ای از ارزش‌های جاودان و جهان‌شمول اخلاقی را فرو بکاهد و نادیده بگیرد. امروز بیش از گذشته، نگاه اخلاق‌مدار به فقه باید گسترش پیدا کند و همین ویژگی را در مرحوم آیت الله صانعی و فقهای دیگری می‌بینیم.

نجفی تصریح کرد: طبق نظر ایشان، همان گونه که غیبت، تجسس، عیب‌جوئی، ریشخند، طعنه، سخن‌چینی و تهمت (که در قرآن نیز آمده) برای انسان مؤمن شیعی، حرام است و این حکم در مورد کل مسلمانان و حتی نامسلمانانی که -به‌خصوص تأکید می‌کنند- اهل عناد، ستیز و دشمنی نیستند، نیز باید رعایت بشود. استدلال دیگر ایشان این است که بر این باورند که اصولاً اخلاق و تمام روایاتی که ما را به اخلاق نیکو و نیک‌رفتاری، فرا می‌خواند، حکم می‌کند که درباره انسان غیرمسلمان هم غیبت نکنیم.

آیت الله صانعی به عدالت به عنوان سرچشمه نگرش خویش، نگاه ویژه دارد

وی با بیان اینکه پایه دیگر در نگرش نوین فقهی، «عدالت» است، گفت: مرحوم آیت الله صانعی هم به عدالت به عنوان سرچشمه نگرش خویش، نگاه ویژه دارد. فرض کنید در مورد ربا یا در موارد مختلف بر این تکیه می‌کند که مثلاً چرا ربا مشمول آیه مذکور در بحث یا در جای دیگر است؟ چون عدالت چنین حکم می‌کند. یا در برابری دیه زن و مرد؛ دیه مسلمان و کافر؛ قصاص و همه مواردی که گفته می‌شود جزء فتاوای شاذ است، بر اصل عدالت، تکیه می‌کند و به ‌راستی به نظر می‌رسد که اگر اصل عدالت، بیش از گذشته در دستور کار فقه ما قرار بگیرد، که می‌تواند به گسترش عمق فقه، کمک کند.