اعوذ بالله من الشیطان الرجیم بسم الله الرحمن الرحیم. الحمد لله رب العالمین و الصلوة و السلام علی رسول الله ابی‌القاسم محمد، و علی آله الطیبین الطاهرین المعصومین الهداة المهدیین واللعن علی اعدائهم اجمعین من الان الی قیام یوم الدین.

«اَلسَّلامُ عَلى اَوْلِیآءِ اللَّهِ وَاَصْفِیآئِه اَلسَّلامُ عَلى اُمَنآءِ اللَّهِ وَاَحِبّآئِهِ اَلسَّلامُ عَلى اَنْصارِ اللَّهِ وَخُلَفآئِهِ اَلسَّلامُ عَلى مَحآلِّ مَعْرِفَةِ اللَّهِ»؛ سلام بر اولیای خداوند و برگزیدگانش، سلام بر امینان خداوند و دوستانش، سلام بر یاران خدا و جانشینانش سلام بر جایگاه‌هاى معرفت اللَّهِ «اَلسَّلامُ عَلى مَساكِنِ ذِكْرِ اللَّهِ اَلسَّلامُ عَلى مُظْهِرى اَمْرِ اللَّهِ وَنَهْیهِ اَلسَّلامُ عَلَى الدُّعاةِ اِلَى اللَّهِ اَلسَّلامُ عَلَى الْمُسْتَقِرّینَ فى مَرْضاتِ اللَّهِ اَلسَّلامُ عَلَى الْمُخْلِصینَ فى طاعَةِ اللَّهِ اَلسَّلامُ عَلَى الاَْدِلاّءِ عَلَى اللَّهِ» سلام بر مخلصان در فرمانبردارى خدا سلام بر راهنمایان بسوى اللَّهِ «اَلسَّلامُ عَلَى الَّذینَ مَنْ والاهُمْ فَقَدْ والَى اللَّهَ وَمَنْ عاداهُمْ فَقَدْ عادَى اللَّهَ وَمَنْ عَرَفَهُمْ فَقَدْ عَرَفَ اللَّهَ وَمَنْ جَهِلَهُمْ فَقَدْ جَهِلَ اللَّهَ وَمَنِ اعْتَصَمَ بِهِمْ فَقَدِ اعْتَصَمَ بِاللَّهِ وَمَنْ تَخَلّى مِنْهُمْ فَقَدْ تَخَلّى مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَاُشْهِدُ اللَّهَ اَنّى سِلْمٌ لِمَنْ سالَمْتُمْ وَحَرْبٌ لِمَنْ حارَبْتُمْ مُؤْمِنٌ بِسِرِّكُمْ وَعَلانِیتِكُمْ مُفَوِّضٌ فى ذلِكَ كُلِّهِ اِلَیكُمْ لَعَنَ اللَّهُ عَدُوَّآلِ مُحَمَّدٍ مِنَ الْجِنِّ وَالاِْنْسِ وَاَبْرَءُ اِلَى اللَّهِ مِنْهُمْ وَصَلَّى اللَّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ».

عصر تقریر زیارت‌نامه جامعه

قبل از ورود به بحث زیارت جامعه، لازم است اطلاعات كلی از عصر تقریر این متن داشته باشیم تا بتوانیم بهتر مضامین آن را درك كنیم. این متن منسوب به امام دهم(علیه السلام) می‌باشد. دوران زندگانی امام هادی، و فرزندش امام حسن عسکری(علیه السلام) از سخت‌ترین دوره‌های زندگی امامان شیعه به شمار می‌رود. در همین زمان آرام آرام جنبش عقل گرایانه نیز در حال شکل گیری بود و متوکل عباسی نیز تصمیم گرفت علاوه بر سرکوب و سختگیری با این جنبش، شیعیان را نیز تحت تعقیب شدید قرار دهد و برخورد با علویان را نیز تا آنجا پیش برد که مرقد امام حسین(علیه السلام) را شخم زد. [1] این فشارها به طور مضاعفی بر دو امام شیعه اعمال شد، به گونه‌ای که امام هادی و امام حسن عسکری(علیهما السلام) بیشتر دوران زندگانی خود را تحت نظر و در حصر خانگی به سر بردند. بدین خاطر آن حضرت و فرزند گرامیش امام حسن عسكری(علیه السلام) به عسکریین شهرت یافتند؛ زیرا خلفای بنی عباس آن‌ها را از سال ۲۳۳ به سامرّا(عسکر) برده و تا آخر عمر پربرکتشان در آن‌جا، آن‌ها را تحت نظر و حصر خانگی قرار دادند.

اوضاع فرهنگی دوران زندگی امام هادی به بحث‌های کلامی ختم می‌شد تا جایی که بیشتر مباحث داغ فکری جامعه مسلمین در قرن سوم بود. شیعیان که اقلیت منتقد حاکمیت محسوب می‌شدند، همیشه تحت فشار، زندان و شكنجه قرار داشتند، امامان شیعه نیز خود را مسؤول پاسخ‌گویی به شبهاتی می‌دانستند که علیه اسلام و شیعه مطرح می‌شد. محدودیت‌های سیاسی و اجتماعی حاکم بر این دو امام شیعه باعث اتخاذ خط مشی خاص از جمله شكل‌گیری نظام وکلا و نواب بود. این وكلا وظیفه سازمان‌دهی شیعیان در شهرهای مختلف را عهده دار بودند. چون ائمه شیعه به راحتی نمی‌توانستند با جامعه ارتباط برقرار نمایند نمایندگانی را برای شهرهای مختلف تعیین نمودند، تا كانال ارتباطی با امام شوند. هرگونه تحرك و نمود شیعیان زیر نظر بود و با مقابله حاكمیت خلیفه روبرو می‌شد. امام سجاد(علیه السلام) به خاطر فشارهای حکام بنی‌امیه بر وی جنبش فرهنگی خود را با دعا و مناجات آغاز نمود، دعا و مناجات وسیله‌ای برای بیان معارف دین تبدیل شد که صحیفه سجادیه نمونه كامل آن محسوب می‌شود.

در زمان امام دهم و یازدهم این رویه با استفاده از زیارت جریان پیدا کرد. گویا زیارت‌نامه نوعی سبك، جنبش و حركت فرهنگی بوده است تا در قالب آن بتوان معارف را به جامعه منتقل كرد. زیارت جامعه کبیره یکی از پرمحتواترین زیارت‌های امامان شیعه محسوب می‌شود كه محصول این جنبش می‌باشد. زیارت جامعه از امام هادی(علیه السلام) به ما رسیده است.

امام در متن این زیارت به اصول دین و معارف به‌گونه‌ای زیبا اشاره دارد. همه مطالب در یك متن ادبی و نثر مسجع جمع شده که نمونه آن را در هیچ کدام از زیارت‌های منسوب به ائمه که به دست ما رسیده، نمی‌بینیم. زیارت جامعه یک زیارت مستند است، چراکه سند آن مورد قبول علمای شیعه می‌باشد و محتوای زیارت جامعه بر معارف دینی متمركز است که نگاهی جامع به مفهوم امام از نگاه شیعه دارد. امام هادی(علیه السلام) در زیارت جامعه کبیره، خلاصه‌ای از اعتقادات شیعه را به تصویر می‌کشد. تصویری که در آن توحید، نبوت و امامت به‌خوبی مشاهده می‌شود. مفهوم شفاعت نیز از دیگر مفاهیمی کلیدی است که در این زیارت مورد اشاره قرار گرفته است. ‌شیخ طوسی در تهذیب و صدوق در عیون اخبارالرضا زیارت را نقل كرده‌اند. در همین رابطه، یكی از اصحاب امام می‌گوید: به علی‌بن محمدبن علی‌بن موسی‌بن جعفربن محمدبن علی‌بن الحسین‌بن علی‌بن ابی‌طالب‌(علیه السلام) عرض كردم:‌ ای فرزند رسول خدا، مرا گفتاری بیاموز كه هر وقت خواستم هریك از شما را زیارت كنم همان سخن را در محضرش بگویم. محتوای این زیارت كه انشاء و گفتاری منسوب به امام هادی(علیه السلام) نسبت به سایر امامان(علیه السلام) است، از زیبایی‌های خاصی برخوردار می‌باشد. در این زیارت -كه آن را به‌حق می‌توان ارادت‌نامه خواند- حضرت به بیش از دویست فضیلت و منقبت از اهل بیت(علیه السلام) اشاره می‌كند كه با درنظر گرفتن این فضیلت‌ها در كنار سایر معارف، اهمیت این متن آشكار می‌گردد.

ویژگی‌های زیارت‌نامه بدین شرح است:

اول: آداب سخن گفتن با امام را می‌آموزد.

دوم: عمل‌كرد معصومین(سلام الله علیهم اجمعین) دربرابر دین خدا و اجرای تعهد و میثاقی كه داشته‌اند اشاره می‌كند.

سوم: حق همراه امامان است و هرگز از آنان جداشدنی نیست و هركه از آنان دور شود گمراه خواهد شد.

چهارم: امام شاهراه و راه راست و گواهان در دین و آن امانتی هستند كه حفظش بر مردم واجب است.

پنجم: اعلام آمادگی خود برای دفاع از امامان.

اعتقاد شیعه بر امامت

ما بر این اعتقادیم كه همه ائمه معصومین(صلوات الله علیهم اجمعین) در صفات پسندیده و در اطاعت از رب العالمین و خدای باری تعالی از قابلیت و فعلیت و اطاعت مساوی برخوردار بودند، یعنی امیر المومنین(سلام الله علیه) در اطاعت از رب العالمین هرگونه برخورد می‌کرده، ولی عصر(عج) هم همان نحو هستند و یا اگر ابی‌عبدالله متصف به هر صفتی که بوده، موسی‌بن‌جعفر(علیه السلام) هم به همان متصف است، امام صادق به تمام اوصاف حسنه متصف بوده و علوم انبیا و اولیاء را داشته است.

همه ائمه نیز این‌گونه بودند و در قابلیت و به فعلیت رسیدن نسبت به اخلاق نیکو و اطاعت از خداوند برابر بوده‌اند و هیچ تفاوتی بین آن‌ها وجود نداشته است. آنگاه كه به آیات قرآن مراجعه کنید، آیاتی که به ائمه تأویل شده است یا مصداقش آنان هستند. چون آیه شریفه «یاأَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَکونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ». یا «أَطِیعُوا اللهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الاَْمْرِ مِنْکمْ» که مصداق منحصر به فردش ائمه معصومین هستنند و غیر آنان را شامل نمی‌شود، یا «أَفَمَن یهْدِی إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَن یتَّبَعَ أَمْ مَن لاَ یهِدِّی إِلاَّ أَن یهْدَى» و یا آیه «وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً یهْدُونَ بِأَمْرِنَا» همه این آیاتی که تأویل به ائمه(سلام الله علیهم اجمعین) شود و یا تأویل به علی‌بن ابی‌طالب(علیه السلام) شده است غیر از «إِنَّمَا وَلِیکمُ اللهُ وَرَسُولُهُ» که یک قضیه خارجیه و شخصیه بوده و به اتفاق تاریخی اشاره دارد در بقیه، همه ائمه(سلام الله علیهم اجمعین) یکنواختند و از نظر کلامی و عقلی هم باید این طور می‌باشند. نباید با هم تفاوتی داشته باشند اگر قائل به برتری یكی بر دیگری شویم دچار تناقض و مشكل خواهیم شد. اگر قائل به تفاوت شویم و بگوییم یکی از آن‌ها برتر از دیگری بوده است، می‌توان ادعا کرد اگر ما در زمان او بودیم، هدایت می‌شدیم و چون در زمان دیگری هستیم و او پایین تر است، پس هدایت نمی‌شویم. وقتی كه ما ائمه را الگو می‌دانیم و بناست همه آن‌ها الگو باشند باید در تمام صفات و خوبی‌ها الگو باشند و مثل هم باشند و با هم دیگر فرق نداشته باشند، زیارت جامعه همین معنی را تبیین می‌كند. راوی نقل می‌كند به امام علی‌النقی(علیه السلام)، امام یازدهم عرض کردم. این سندی که راوی می‌گوید من به علی‌بن محمد‌بن علی‌بن موسی‌بن جعفر‌بن محمد‌بن علی‌بن حسین‌بن علی‌بن ابی‌طالب(علیه السلام) عرض کردم که به من یک زیارتی یاد بدهید، كه بتوانم برای همه ائمه بخوانم. این خصوصیت تقریر زیارت جامعه است و می‌دانید که زیارت جامعه از امتن زیارات است اگر نگوییم تنها زیارت امتن است. مجلسی اول می‌گوید من تا عتبات بودم ائمه معصومین را به زیارت جامعه و امین الله زیارت می‌کردم زیارت جامعه را در تمام مشاهد مشرفه می‌شود، این‌گونه قرائت کرد: «وَاَنَّ اَرْواحَكُمْ وَنُورَكُمْ وَطینَتَكُمْ‏ واحِدَه، طابَتْ وَطَهُرَتْ بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ، خَلَقَكُمُ اللَّهُ اَنْواراً، فَجَعَلَكُمْ‏ بِعَرْشِهِ مُحْدِقینَ، حَتّى‏ مَنَّ عَلَینا بِكُمْ، فَجَعَلَكُمْ فى‏ بُیوتٍ اَذِنَ اللَّهُ اَنْ‏ تُرْفَعَ، وَیذْكَرَ فیهَا اسْمُهُ، وَجَعَلَ صَلَواتَنا عَلَیكُمْ وَما خَصَّنا بِهِ مِنْ‏ وِلایتِكُمْ، طیباً لِخَُلْقِنا، وَطَهارَه لِأَنْفُسِنا، وَتَزْكِیه لَنا، وَكَفَّارَه لِذُنُوبِنا» همه‌اش این طوری است «وَاَجْسادُکمْ فِى‏ الْأَجْسادِ وَاَرْواحُکمْ فِى اْلأَرْواحِ، وَاَنْفُسُکمْ فِى النُّفُوسِ، وَآثارُکمْ‏ فِى الْأثارِ، وَقُبُورُکمْ فِى الْقُبُورِ، فَما اَحْلى‏ اَسْمآئَکمْ وَاَکرَمَ اَنْفُسَکمْ،»، ائمه چه نام‌های بامسمایی دارید. وقتی آدم اسامی آنان را می‌برد و می‌شنود و متوجه مسمی می‌شود، برایش شیرین است. اسم ائمه برای همه شیرین است و آن مژده‌ایی را که ائمه داده‌اند. «فَما اَحْلى‏ اَسْمآئَکمْ وَاَکرَمَ اَنْفُسَکمْ» چه قدر شما بزرگوارید، بزرگواری شما حد ندارد «وَاَعْظَمَ شَاْنَکمْ، وَاَجَلَّ خَطَرَکمْ، وَاَوْفى‏ عَهْدَکمْ، وَاَصْدَقَ وَعْدَکمْ،کلامُکمْ نُورٌ، وَاَمْرُکمْ رُشْدٌ» همه شما کلامتان نور است، همه شما هرچه دارید برای سعادت جامعه و رشد جامعه است، خوب این زیارت جامعه برای همه معصومین است بدون تفاوت. پس، از نظر کلامی از نظر قرآنی از نظر ضرورت اعتقادی شیعه و از نظر زیارات مثل این زیارت جامعه همه ائمه مساوی بودند.

جمع‌بندی

زیارت‌نویسی نیز مانند جنبش دعا و مناجات، جنبشی بود كه بدین روش معارف دین در قالب آن بیان می‌گردید. بر اساس زیارت جامعه و ادله كلامی شیعه، صفات پسندیده‌ای كه ائمه داشتند و این ارزش‌هایی را که آن‌ها داشتند بر حسب زمان، قابلیت‌هایش فرق می‌کرد. در توسلی از خواجه نصیرالدین طوسی نقل است كه «والحلم الحسنیه، والشجاعه الحسینیه، والزهد السجادیه و...» به آن‌ها اشاره دارد. امام مجتبی(علیه السلام) به حلم نسبت داده می‌شود ابی‌عبدالله به شجاعت،، زین العابدین(علیه السلام) به زهد و عبادت، باقرالعلوم به علم و... این به این معنی نیست که دیگر ائمه در آن شرائط نبودند، آن طور نبودند، یعنی اگر امام صادق(علیه السلام) هم در زمان ابی‌عبدالله بود، همان شجاعتش به فعلیت می‌رسید، یعنی ابی‌عبدالله(سلام الله علیه) هم اگر در زمان امام باقر و شرائطش بود، همان علمش به فعلیت می‌رسید، به فعلیت رسیدن بعضی از این خصوصیت‌ها به‌اعتبار زمان‌ها و شرائط زمانی آنان است. البته وقتی به فعلیت می‌رسید، ارزش بیشتری هم داشته است و لذا ابی‌عبدالله یک امتیازاتی دارد که دیگران ندارند امیر المومنین(سلام الله علیه) یک امتیازی دارد؛ او اولین مظلوم عالم است اول به حسب مرتبه نه به حسب زمان و مکان، والا قبل از او فاطمه زهرا(سلام الله علیها) مظلومه بوده، قبل از آن‌ها نبی مکرم اسلام مظلوم بوده قبل از آن‌ها اولیای خدا مظلوم بودند، اما او اولین مظلوم است یکی از اسرارش این است که بیشترین افتراها و تهمت‌ها و دشمنی‌ها با علی‌بن ابی‌طالب(علیه السلام) بوده، چرا با علی دشمنی می‌کردند؟ نه این که با علی(علیه السلام) بد بودند، بلکه می‌خواستند با پیغمبر دشمنی کنند.

در بررسی زیارت جامعه، تصور صحیحی از امام پیدا می‌كنیم. این زیارت‌نامه دارای معارف و مطالبی است. زیارت جامعه را می‌توان برای همه ائمه خواند. ائمه معصومین(صلوات الله علیهم اجمعین) در صفات، قابلیت ها و فعلیت ها و در اطاعت از رب، مشترک بودند. گرچه هریك از ائمه به صفتی شهره هستند، اما این شهرت معلول زمان و عصر بوده است. همه ائمه معصومین(صلوات الله علیهم اجمعین) در صفات پسندیده و در اطاعت از رب العالمین و خدای باری تعالی از قابلیت و فعلیت مساوی برخوردار بودند.

[1] . مقاتل الطالبیین ص ۴۷۸.