فقه شیعی، ضوابط و چارچوب هایی برای عزاداری و سوگواری بر مصائب اهل بیت(ع)

باید گفت در فقه، در باب عزاداری مطلبی در کتب فقهی وجود ندارد. در دوره معاصر برخی مسائل مطرح شده که آن هم از منظر دیگری است. آنچه که داریم به عنوان سیره اهل بیت(ع) از منظر تاریخی و یا از منظر کلامی مطرح شده است. از منظر تاریخی به این معنا که یک سنت دیرینی برای عزاداری ابا عبدالله الحسین(ع) از عصر ائمه تا به امروز وجود داشته و دارای فراز و نشیب های زیادی هم بوده است. آن سیره اگر تبدیل به سخن و کلام بشود قهراً باید در قالب خود فلسفه و اهداف و آرمان های آن حضرت تفسیر و تبیین شود. خصوصاً این که ما امروز در برخی از محافل که تحت عنوان عزاداری برای ائمه اهل بیت(ع) شکل می گیرد، شاهد تفاوتی فاحش و عمیق با آنچه که در مرام و سیره ائمه بوده، هستیم.

شکل و ماهیت عزاداری در سیره اهل بیت(ع)

در خود سیره اهل بیت(ع) دو مسئله مهم وجود داشته است. بعد از حادثه عاشورا که بنی امیه می خواست این واقعه را سرپوش بگذارد و خبرش بازتاب نداشته باشد، درواقع سعی بر این بود که تا حد امکان خبر این واقعه منتشر نشود. بنابراین یک هدف اصلی انتشار این خبر، پرده برداشتن از واقعیت فاجعه کربلا بود. ازاین رو حضرت سجاد، حضرت زینب، امام باقر، امام صادق و سایر ائمه(علیهم السلام) و اصحاب اهل بیت تلاش داشتند که به نوعی اطلاع رسانی و پرده افکنی از این جنایت بزرگ داشته باشند. بنابراین می توانیم این گونه هدف اول از عزاداری ها را خلاصه کنیم که، عزاداری ها از سوی این بزرگان به مثابه افشاگری و پرده افکنی از مظالمی بود که بنی امیه با استفاده از فضای سیاسی خاص حاکم، می خواستند مانع آن شوند.

باید توجه کرد که در آن زمان وسایل ارتباط جمعی یا وجود نداشت و یا بسیار محدود و در اختیار حکومت بود. از این رو، یکی از روش های مناسب برای افشای این ستم بزرگ، استفاده از ابزار عزاداری ها بود. در واقع عزاداری به مثابه افشاگری در بیان واقعه بود. عنوانی که از آن دوران تا قرن دوم تا سوم گذاشته شد،«مقتل» بود. در واقع آنچه تحت عنوان عزاداری صورت می پذیرفت، مقتل خوانی بود. مقتل خوانی به این معنا بود که گویندگان شرح واقعه را می گفتند. این که چه اتفاقی پیش آمد و چگونگی به قتل رسیدن اباعبدالله و یاران ایشان بود. به این مقتل خوانی گفته می شد، مقتل هایی چون مقتل ابن مخنف و لهوف سید ابن طاووس از این زمره اند.

حکومت وقتی دید که اصل ماجرا را دیگر نمی توان انکار کرد، شروع کرد به تحریف کردن این مقتل ها و به انحراف بردن روایت های که از واقعه عاشورا می شد. در واقع قصد بنی امیه که در دوران زوالش بود، این بود که مسیر داستان را به سمتی منحرف کند که اصلا اباعبدالله(ع) را مقصر جلوه دهد. در واقع می خواستند چنان تحریفی نمایند که از دل این واقعه، آرمان و هدفی بیرون نیاید. حتی این موضوع تا جایی پیش رفت که خواستند چنان کنند که این گونه وانمود شود که یک اشتباهی به وقوع پیوسته و شاید خود یزید نیز از این کار توبه کرده و امام حسین(ع) نیز در این میان بی تقصیر نبوده! و راه به افراط رفته و از این دست سخنان. این ها برای این بود که آرمان و هدف زدوده شده و رفته رفته کم رنگ شود، این واقعه در گوشه ای از تاریخ باقی بماند و رفته رفته محو شود. این روند البته در دوران بنی عباس هم پی گرفته می شد. در واقع روند تاریخی به سمتی می رفت که حکام جور می خواستند، بدین صورت که این واقعه را در حد یک واقعه و اشتباه تاریخی کوچک تقلیل دهند تا رفته رفته از آن چیزی باقی نماند.

رویه و رویکرد اهل بیت(ع) در برابر عملکرد حاکمان جور

اهل بیت (ع) در برابر روش های حکام، با برگزاری عزاداری، سخنان، پیام ها و خطبه های امام حسین(ع) را برجسته کردند و حتی شعرایی را چون کمیت و فرزدق دعوت می کردند تا از این طریق آن پیام اصلی نهضت امام حسین(ع) را گوش به گوش و سینه به سینه به مردم برسانند. می دانید که در آن برهه زمانی شعر کارکرد یک رسانه جمعی را داشت. شعر در ذهن و جان مردمان نقش می بست و سینه به سینه منتقل می شد. در واقع با این روش آن آرمان ها تسری می یافت. در سیره اهل بیت(ع)، در واقع عزادارای بازتاب دهنده قیام امام حسین در دو وجه بود؛ یکی این که اصل حادثه را افشاگری کنند و دوم این که آرمان و بسترها و پیام های این ماجرای هولناک را به جامعه اسلامی گوشزد نمایند.

خوب است همین جا اشاره ای به کلام مولا علی(ع) کنم که ایشان در مورد اسلام و وضعیت آن در بعد از وفات پیامبر اسلام(ص) فرمودند: اسلام را همچون پوستینی وارونه کردند. این تعبیر بسیار رساست. بدین معنا که پوستین به این شکل است که طرف پوستش را به سمت بیرون می گذارند تا فرد از گزند باران و باد در امان بماند و بخش پشمینش رو به داخل است تا فرد استفاده کننده را گرم نگاه دارد. حالا وقتی کسی این پوستین را وارونه بپوشد، یعنی بخش پشمینش رو به بیرون باشد و بخش چرمینش رو به داخل باشد، آن فواید بالا دیگر متصور نیست و فرد استفاده کننده دیگر نه از گزند، باد و باران در امان خواهد بود و اتفاقا اذیت هم خواهد شد و نه از گزند سرما و بدین صورت در معرض هر دو آسیب قرار خواهد گرفت. امام علی (ع) چنین تعبیری را برای برخی کژرفتاری ها بیان می کنند. متاسفانه باید گفت امروز نیز برخی از عزاداری ها و رویکردهای محافل برگزار کننده دقیقا مصداقی از این مثال می تواند باشد. در واقع روح و پیام عاشورا و پیام امام حسین(ع) به دست فراموشی سپرده شده و فقط به وجه احساسی آن توجه می شود.

ائمه(ع) تمام تلاش شان این بود که در مقابل حکام جائر زمانه، موضع خود را عیان کنند. طبیعتا لباس ماتم می پوشیدند و عزا داری می کردند. این نوع رفتار آنها کاملا مقابله جویانه بود. در واقع با این رویکرد می خواستند، همان پیام ها و آرمان ها را دوباره در جامعه اسلامی گوشزد کنند. یک عمل موثرتر و مهم تر استفاده از «شعرا» بود. چنان که پیش تر نیز اشاره شد، استفاده از استعداد شعری حامیان و ارادت مندان اهل بیت(ع) در بیان اهداف و مصائب رفته بر اهل بیت(ع) یکی از راهکارهای در پیش گرفته شده، از سوی ائمه متاخر در مناسبت هایی چون محرم بود. این اشعار از معنا و محتوا برخوردار بود. برخلاف عده ای از مداحان امروزی که اساسا اشعار و اذکارشان خالی از هرگونه محتوای معرفتی و اخلاقی و آرمانی است. آن اشعار محتوا و بار معنایی غنی داشت. مثالش همان «کمیت» شاعر که پیش تر به آن اشاره کردم. اشعار امثال این شاعر که در باب فضائل و جایگاه ائمه گفته می شد در واقع نوعی تعریض به وضع موجود و احقیّت خاندان پیامبر(ص) بود و اجحافی که در حق آنان شده، بود. رویکرد دیگر که در باب آن کتب متعددی هم نگاشته شد، راههای گریه کردن بر مصائب اباعبدالله بود. کتاب هایی که نوشته می شد، عنوانش «طریق البکاء» بود، یعنی راههای گریه کردن بر حسین(ع). در واقع این کتاب ها به دنبال روش های گریه کردن و اشک ریختن بر امام حسین بودند که حدودا از قرن 8 آغاز شده و در قرون 10 و 11 و علی الخصوص در دوران صفویه به اوج خود رسیده است.

توجه کنید که این اشعار و این مناقب صرف تعریف و تمجید نبود، بلکه در صدد رسانیدن یک پیام و در تعارض با وضع موجود بود. بنابراین باید گفت که در سیره ائمه بعد، این روال در جریان بوده و هرچند حکّام، چه در عصر بنی امیه و چه درعصر بنی عباس، مقابله می کردند، با این حال این روند در جریان بوده است. حکومت ها به سادگی هم نمی گذاشتند که این مراسم برگزار شود. از آن جا که این واقعه دارای بعدی احساسی نیز بود، مقابله با آن از سوی حکومت ها با مشکل مواجه می شد. در واقع با رویکردهای صرفا عقلی می توانستند مقابله کنند ولی پرداختن به موضوعی چون واقعه عاشورا و مظالمی که در حق خاندان پیامبر(ع) رفته بود، عملا کمتر قابل مواجه و مقابله کردن بود. بنابراین باید گفت که ائمه(ع) در این ایام با برگزاری مجالس عزاداری و توصیه برگزاری این مجالس به شیعیان خود در سایر نقاط بلاد اسلامی، می خواستند آن پیام و آرمان و مظالمی که در حق خاندان نبوت رفته بود را، زنده نگه دارند.

تاثیر حکومت های شیعی مذهب بر روند و سبک عزاداری ها

تاثیرگذاری حکومت ها را باید به قرن 4 هجری و در دوران دیالمه منسوب دانست و اوج آن نیز در دوران صفویه است. در این دوره ها حکومت ها تلاش کرده اند که بخشی از این جریان عزاداری امام حسین(ع) را برجسته و زنده کنند و بخش دیگر آن را مغفول نگه دارند. در واقع باید اشاره کنم که قیام امام حسین(ع) و واقعه عاشورا دو بعد عقلانی و احساسی توامان داشته است و هر دو بعد در ابلاغ و گسترش پیام اباعبدالله موثر بود. ولی حکومت ها چون با آن بخش عقلانی اش مشکل داشته اند، سعی می کردند آن را مغفول نگه دارند. آن بخش عقلانی قاعدتاً بر علیه استبداد و ظلم و ستم حکّام جور بوده و خوشایند حکومت ها نبوده است. از این رو بیشتر بر آن بخش احساسی تاکید و تکیه می کردند. این رویکرد علی الخصوص در دوره صفویه بوده و البته در دوران قاجار و دوران بعد نیز ادامه داشته است.

سبک و سیاق برخی از مداحی ها و ذاکرین امروزین

در سیر تاریخی که عالمان ما درباره فلسفه این حرکت صحبت می کردند، یک دوره واقعاً نمی دانستند چه بگویند. وقتی از آن ها سئوال می کردند که فلسفه این قیام چه بوده، می گفتند ما نمی دانیم، رمزی بوده بین امام حسین(ع) و خداوند متعال! اندکی بعدتر و زمانی که اندیشه های مسیحیت در جوامع اسلامی رسوخ کرد، برخی قائل به این شدند که امام حسین(ع) خودش را فدا کرد تا شیعیان خودش را از عذاب جهنم رها کند. این رویکرد در قرون 7 و 8 هجری تا حدودی در بین برخی رایج شده بود. در واقع همان ایام جنگ های صلیبی و ورود مسیحیان و درگیری هایی که بین مسلمین و مسیحیان روی داد، برخی از این دست اندیشه ها نیز به جهان اسلام و در بین شیعیان نیز رسوخ یافت. رویکرد دیگر که در باب آن کتب متعددی هم نگاشته شد- همان گونه که اشاره شد-، راه های گریه کردن بر مصائب اباعبدالله بود. کتاب هایی که نوشته می شد، عنوانش «طریق البکاء» بود، راه های گریه کردن بر امام حسین(ع). در واقع این کتاب ها به دنبال روش های گریه کردن و اشک ریختن بر امام حسین بودند که حدودا از قرن 8 آغاز شده و در قرون 10 و 11 و علی الخصوص در دوران صفویه به اوج خود رسیده است. در همین راستا است که موضوع «تحریفات عاشورا» معنا می یابد. معتقدان به رویکرد اخیر، با علم به این که برخی روایت ها و گفتارها در باب روز عاشورا و مصائب رفته بر اهل بیت(ع) دروغ است، با این حال به خاطر این که معتقد به فضیلت گریه کردن و گریاندن مردم بودند، آن دروغ ها و انحرافات را مشروع و جایز می دانستند .امروزهم برخی، ازاین شیوه ها استفاده می شود، به عنوان مثال برخی از این مداح ها و مصیبت خوان ها، وقتی به محفلی دعوت می شوند با خودشان تعدادی نوچه می برند و در مواقع مقتضی آن همراهان، شروع به سر و صدا و گرم کردن مجلس می کنند و بدین طریق فضا برای گریاندن و شورانگیزی مجلس، آماده می شود. این هم از همان روش هایی است که می توان آن را امتداد همان «طریق البکاء»ها دانست و دست زدن به هر کاری برای گریاندن مردم!

بر این اساس، تقریبا از دوره معاصر، بازاندیشی در هدف شناسی قیام امام حسین(ع) اتفاق می افتد و نگاه و رویکرد اجتماعی اوج می گیرد. این دیدگاه ها و نظریات با هم فرق هایی داشته اند ولی همه این ها رویکردی اجتماعی دارند و همه این ها در حوزه هدف شناسی قیام عاشورا بوده اند. هرچند این رویکرد در جو غالب محافل سنتی ما چندان تاثیری نداشته است ولی در میان طبقات فرهیخته مذهبی تاثیر شگرفی داشته است.

رویکردی دیگر در مداحی های امروزی

امرزه در عزاداری اباعبدالله(ع) رایج شده که مداحان و مرثیه خوانان، به جای ذکر مناقب و حتی مصائب ائمه(ع)، به توصیف چهره و ظاهر آن حضرات می پردازند و به نوعی ادبیات مداحی ها به سمت «قربان صدقه رفتن» و گفتارهایی عاشقانه در توصیف قد و قامت حضرات ائمه شیعه، معطوف شده است. این مسئله عوامل متعدد اجتماعی و فرهنگی و سیاسی دارد. اولین مطلب این است که یک بخشی از جامعه سعی می کرده و می کنند که خود را از مباحث جدی دور نگه دارند. این افراد گاه از جریان سنتی مذهبی نیز نیستند با این حال علاقه ای به مباحث عقلی و جدی تاریخ اسلام نشان نمی دهند. نکته بعد این که یک جمعیتی وارد صحنه مداحی و عزاداری شدند که متفاوت بودند از شعرا و مداحان و مرثیه سرایان فهیم گذشته. این طیف که غالبا افرادی کم سواد هم هستند، چندان توجهی ندارند که اشعار و مرثیه هایی که استفاده می کنند از مفهوم و معنایی برخوردار باشد. صرف ایجاد یک شور و گرفتن گریه برایشان مورد توجه است. و نکته بعدی هم این که این سری مداحان از سوی جریانات خاصی تغذیه می شوند و آن جریانات می خواستند که این شیوه از مداحی و عزاداری باب شود. هیئت هایی از سال 1376 تاسیس شد که قالبی عمدتا سیاسی هم داشتند و این هیئت ها را در سراسر کشور هم گسترش دادند و مداحانی را نیز به این محافل آوردند. این محافل به واسطه به کارگیری برخی شیوه های خاص در مداحی مورد استقبال طیف های عمدتا جوان هم قرار گرفت. به کارگیری ترانه ها و موسیقای روز در مداحی و برخی شیوه ها و روش های تخلیه هیجانات، باعث شده است که گاها استقبال های خوبی هم از این نوع محافل صورت پذیرد. نوع این محافل اگرچه ظاهری مذهبی داشت ولی خواسته یا ناخواسته، در واقع کارکردی سیاسی و در سمت و سوی یک جریان خاص سیاسی بوده است.

جریانات نواندیش دینی و وجه شورمندی واقعه عاشورا

به نظر می رسد به موازات کم کاری در بعد عقلانی واقعه عاشورا، جریان نواندیشی هم در زمینه احساسی و شورمندی کم کاری کرده است و این جریان از این حرکت و انحرافی که در فرهنگ دینی ما به وقوع می پیوست، غافل بود. در واقع توجهی شایسته و بایسته به این مسئله از سوی محافل نواندیشی دینی نشد. به بیان دیگر و در واقع جریان نواندیشی دینی ما آن بخش احساسی و شورانگیز و حماسی عاشورا را کمتر دیدند و بیش تر بر ابعاد عقلانی و شعورمند این واقعه پرداختند. در حالی که این واقعه حامل هر دو وجه بوده و است؛ هم شور و هم شعور، هم احساسات و هم عقلانیت به همان ترتیبی که در مباحث پیش تر بدان اشاره شد. این توجه نواندیشان دینی به وجه عقلانی قیام عاشورا و نپرداختن و یا کمترپرداختن به بخش احساسی این واقعه نیز باعث شد، عرصه برای این جریان های مداحی به سبک و سیاق محافل تندرو بازتر شود. محافلی که در مداحی هایشان اساسا توجهی به آرمان ها و پیام های قیام عاشورا ندارند و این چنین مجالسی را تنها محفلی برای تخلیه احساسات و هیجانات قرار داده اند و در کنار آن مسائل و رویکردهای سیاسی خاصی را نیز دنبال می کنند.

غلو!

سخنی از علامه عسگری وجود دارد که ایشان می فرماید فقهای ما احادیث و روایاتی که در زمینه مسائل فقهی و شرعی بوده است را در طول زمان، غربال کرده اند و بسیار مورد توجه قرار داده اند تا از منظر رجال شناسی و درایه و علوم مرتبط به آن مورد بررسی قرار بگیرند اما در بخش فضایل ائمه(ع)، که یک بخشی از آن ها حالت تقابلی نیز داشته است، این حساسیت کمتر بوده است. یعنی این نوع روایات که معمولا در برابر و در تقابل با دشمنان ائمه نقل و ترویج می شده است، چندان در آنها مداقه و بررسی صورت نمی پذیرفته است. نقلی وجود دارد که شخصی به نام ابومحمود خراسانی از امام رضا(ع) می پرسد که بر سر زبان ها بعضا روایاتی در منقبت و فضائل شما وجود دارد که ما از خود شما نمی شنویم، امام رضا(ع) در پاسخ می فرماید: این سخنان را دشمنان ما می سازند و در ادامه می فرماید حتی این دشمنان، سخنانی را به نقل از ما در باب دشمنان ما نیز می سازند تا ما را بدین وسیله منکوب کنند و به جامعه القاء کنند که ائمه شیعه در قبال مخالفان خودشان چنین می اندیشند و سخن می گویند. روایات غلو متاسفانه پالایش نشده است و فقهای ما نیز کمتر در صدد آن بر آمده اند. در حالی که در مورد روایات مرتبط به مسائل فقهی و شرعی توجه به دلالت ها و اصول شناسایی حدیث بسیار مورد توجه قرار گرفته است. یک روایتی که از قرن 7 به بعد وارد شده است و پیش از آن در کتب روایی معتبر اثری از آن نیست، امروز یک مصدر فقهی برای برخی کارهای سبک و وهن آلود قرار می گیرد و تبدیل به جزیی از فرهنگ دینی هم می شود.